Klasztorów obwarowanych na Ukrainie musia³o byæ mnóstwo, a to, jak ju¿ pisa³em, ze wzglêdu na Turków i Tatarów, którzy nie mieli w zwyczaju szanowania chrze¶cijañskich miejsc ¶wiêtych, a ponadto w zwi±zku z wojnami kozackimi i pospolitym bandytyzmem. Pisa³em ju¿ o warownym klasztorze karmelickim w Barze, który jednak nie wiem, czy nie zosta³ umocniony dopiero przez konfederatów barskich (za³o¿ono go nied³ugo przed Konfederacj± Barsk±).

Klasztor obrz±dku wschodniego w Poczajowie (£awra Poczajowska) mia³, jak mo¿na wnioskowaæ z ilustracji, fortyfikacje by³y bastionowe z przynajmniej 1 bastej± (kolist±) oraz nadszañcami od strony mniej stromej, a kleszczowo-bastionowe od strony stromizny, za¶ wa³y mia³y kazamaty i by³y obmurowane kamieniem. Obecnie teren twierdzy jest jest mocno zabudowany, co jest raczej skutkiem XVIII-wiecznej przebudowy, choæ podejrzewam, ¿e ju¿ wcze¶niej musia³ byæ nieszczególnie odporny na ostrza³. W 1675 r. klasztor wytrzyma³ jednak oblê¿enie tureckie (przedstawione na obrazie z 1800 r.; stan klasztoru wspó³czesny). Fundatorem wspomnianej ju¿ przebudowy by³ Miko³aj Potocki - rodowity Polak, ale Rusin z wyboru, magnat-wata¿ka w stylu kozackim, o którego dzikich wybrykach ¶piewano na Rusi pie¶ni.

Kolejny klasztor warowny to klasztor Dominikanów (ob. Studytów) w Podkamieniu. Na zdjêciu umocnienia prawdopodobnie kleszczowe, obmurowane kamieniem. Wszystkie ilustracje przedstawiaj± klasztor mniej wiêcej z tej samej strony. Parterowy budynek z kolorowego zdjêcia móg³, mimo ¿e przynajmniej obecnie ma du¿e okna, pe³niæ funkcjê nadszañca. S±dz±c z ilustracji, klasztor by³ mocno zabudowany, a wiêc wra¿liwy na ostrza³ - choæ zabudowa jest najwy¿ej piêtrowa, a wa³ obecnie najwyra¼niej nie ma przedpiersi. Fortyfikacje klasztoru wzniesiono w XVIII w.

¬ród³a ilustracji:

Poczajów:
http://mwolter.republika.pl/poczajow.htm
http://www.pinakoteka.zascianek.pl/Vogel/Vogel_5.htm
http://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81awra_Poczajowska

Podkamieñ:
http://pl.wikipedia.org/wiki/Podkamie%C5%8...ejon_brodzki%29
http://rzecz-pospolita.com/sanktuaria/tarn...odkamien-s.php3
http://www.kki.pl/piojar/polemiki/rubiez/ss/ss.html

Przechodzimy do zamków. Najs³ynniejszym z nich jest Kamieniec Podolski. Zamek znajduje siê na cia¶ninie, przez któr± wiod³a droga do miasta. Stary Zamek by³ twierdz± ¶redniowieczn±, modernizowan± bastejami. W I po³. XVII w. wzniesiono od jego zewnêtrznej strony Nowy Zamek, czyli nowo¿ytne przedzamcze. Mia³o ono kszta³t wielkiego dzie³a rogowego - czyli znów mamy koncepcjê zestawiania ca³ych twierdz z dzie³ rogowych, któr± pamiêtamy z Dankowa. Rogów i koron czêsto u¿ywano u nas do zamykania cia¶nin, co oczywi¶cie ma miejsce w tym przypadku. Pó³bastiony Nowego Zamku mia³y orylony i by³y obmurowane do samej góry, by³y kazamaty, a fosa by³a sucha, czyli jest to typowa szko³a nowow³oska. W±tpliwo¶ci budzi jedynie to, czy w szkole nowow³oskiej znano w ogóle dzie³a rogowe. Poza tym, z jednego z boków widaæ element kleszczowy. Ponadto z przodu pó³bastionów i od strony Starego Zamku znajdowa³y siê po 2 kawaliery. Wewn±trz wa³ów by³o te¿ co¶ w rodzaju czworok±tnych redut.
Po odzyskaniu Kamieñca fortyfikacje by³y modernizowane.

Miasto Kamieniec Podolski nie mia³o (poza Bastionem Ormiañskim) nowo¿ytnych fortyfikacji, a zreszt± nie bardzo by³o je jak tam zmie¶ciæ, bo otacza³y je przepa¶cie, na krawêdzi których sta³y mury ¶redniowieczne, równie¿ modernizowane bastejami. Jednak samo miasto by³o praktycznie nie do zdobycia, bo ze wszystkich prawie stron otacza³y je urwiska (tak¿e na przeciwleg³ym brzegu) i rzeka Smotrycz, wiêc nieprzyjacielska piechota nie mia³a jak tam wej¶æ. Mo¿na by³o wiêc praktycznie jedynie bombardowaæ miasto do skutku.
W 1633 r. Koniecpolski zbudowa³ pod Kamieñcem obóz warowny z szañcem redanowym oraz 4 forty czterobastionowe, maj±ce wspieraæ walcz±ce w polu wojska, ale o tym kiedy indziej.

Kamieniec przeszed³ bardzo wiele oblê¿eñ. Je¶li chodzi o s³ynn± nieudan± obronê Kamieñca, podczas której zgin±³ p³k. Jerzy Wo³odyjowski, to upadek twierdzy by³ skutkiem wieloletnich zaniedbañ, miernego dowodzenia (co zreszt± opisa³ Sienkiewicz) oraz rozwoju artylerii przy braku rozwoju umocnieñ Kamieñca. Przed upadkiem twierdzy proponowano dowództwo, o ile pamiêtam, wspomnianemu ju¿ znanemu polskiemu fortyfikatorowi, Krzysztofowi Mieroszewskiemu. Ten za¿±da³ ¶rodków oraz ¿o³nierzy, a gdy mu odmówiono, z³o¿y³ dymisjê. Czyli to po prostu nie mog³o siê skoñczyæ inaczej.

Plan pochodzi z ksi±¿ki Bogdanowskiego, a widok z nastêpuj±cej strony:
http://www.kolekcjonerzy.mnw.art.pl/grpol15219.html

Tak przy okazji - znalaz³em jeszcze jeden miejsko-zamkowy nowo¿ytny zespó³ warowny - ¯ó³kiew, o której my¶la³em, ze mia³a tylko fortyfikacje bastejowe. Fortyfikacje bastionowo-kleszczowe (z jedn± prostok±tn± bastej±; bastionów jako takich nie ma, tylko pó³bastiony), plan w przypadku miasta nieregularny, w przypadku zamku - kwadrat. Do tego jest te¿ jaka¶ nowa dzielnica miasta kszta³tu prostok±tnego (?), której na zdjêciu nie widaæ w ca³o¶ci. Jest równie¿ obwarowana - mo¿na przypuszczaæ, ¿e dzie³em rogowym.
Kurtyny miejskiej w pobli¿u zamku broni wielki rawelin bramny, a po przeciwnej ni¿ wa³ miejski stronie stawu, nad którym siê ten rawelin znajduje, widaæ kleszczowy szaniec. Fortyfikacje maj± w³a¶ciwie nie mieæ fos, a jedynie czê¶ciowo opieraæ siê o stawy - co wydaje mi siê ma³o prawdopodobne.

http://zamek.mojeforum.net/temat-vt2848.html

...Oraz s³ynny Zbara¿. Tutaj miasto i zamek jest oddzielnie po obu stronach rzeki; widaæ te¿ staw, co go p. Skrzetuski przep³ywa³ (w oryginale Miko³aj, nie Jan). Miasto ma plan odciêtego rzek± fragmentu wieloboku o cechach starow³oskich (ale bastiony bez orylonów). Na czo³ach bastionów po 1 kawalierze. Nie ma regularnych fos, bo fortyfikacje wzniesiono najwyra¼niej na krawêdzi skalistego p³askowy¿u miejskiego, ale czê¶ciowo przynajmniej op³ywa miasto strumieñ. Nie rozumiem, sk±d to rozleg³e, puste przedzamcze kszta³tem zbli¿one do piêcioboku. Mo¿e to ów s³ynny obóz warowny? Tylko ¿e to by oznacza³o, ¿e sam zamek mia³ przed s³ynnym oblê¿eniem Zbara¿a gorsze fortyfikacje od miasta. Bo przecie¿ zamek mia³ tylko basteje piêciok±tne.

http://zamek.mojeforum.net/temat-vt2677.html

Ostróg n. Horyniem, gniazdo Ostrogskich. Sytuacja podobna, jak w O³awie, bo we wspólnym obwodzie miejsko-zamkowym to odcinek zamkowy stanowi czê¶æ gorzej umocnion±, poniewa¿ ma obwarowania starszego typu. Tylko ¿e zamek jest lepiej ni¿ miasto (przynajmniej ni¿ wiêkszo¶æ widocznego odcinka jego obwodu) zabezpieczony wod± i w dodatku stoi na górze (warto zwróciæ uwagê na rozleg³e warowne przedzamcze od strony miasta, powsta³e zapewne po lokacji miejskiej). Czyli inaczej, ni¿ w O³awie, gdzie oba cz³ony mia³y mieæ chyba mniej wiêcej takie same fosy i raczej zamek nie by³ wy¿ej po³o¿ony, ni¿ miasto. Fortyfikacje miasta na widocznym odcinku kleszczowe, oskarpowane ceg³±.

http://zamek.mojeforum.net/temat-vt1257.html

Oczywi¶cie, miasta te nale¿a³y do magnatów.

Jednak znalaz³em plan umocnieñ Baru. To forum o zamkach to prawdziwa kopalnia wiedzy! Zamek mia³ 1 front kleszczowy, pozosta³e - bastionowe. Mur by³ oskarpowany kamieniem. Brama od strony miasta i znajdowa³y siê przed ni± wg Verduma "jeszcze niektóre fortyfikacje z ziemi" - zapewne rawelin i mo¿e jakie¶ dzie³o rogowe lub rozbudowany plac broni.
http://zamek.mojeforum.net/temat-vt2911.html

Bia³a Cerkiew na Ukrainie w³a¶ciwej. Z tekstu wynika, ¿e miasto równie¿ mia³o umocnienia nowo¿ytne, ale nie znalaz³em ilustracji, jak one wygl±da³y. Za³±czam wiêc tylko zamek.



Zamek musia³, s±dz±c po zabudowie wyra¼nie typu koszarowego, pe³niæ funkcjê obozu warownego, podobnie, jak Danków. Nie widaæ dominacji funkcji rezydencjonalnej. Czyli by³a to kolejna twierdza we w³a¶ciwym znaczeniu tego s³owa - i to wiêkszych rozmiarów, choæ bez rozbudowanych fortyfikacji zewnêtrznych. Z drugiej jednak strony - to przecie¿ tylko cytadela; nie wiadomo, jak wygl±da³y umocnienia samego miasta i czy dalej od zamku nie by³o ¿adnych dzie³ zewnêtrznych. Przecie¿ na planie nie ma nawet drogi ukrytej.
Widaæ jednak na planie, ¿e bastionów by³o tak naprawdê 5, tylko jeden, malutki bastion po¶redni "przyrós³" do s±siedniego najwiêkszego bastionu, tworz±c kleszcze. Plan prostok±ta, bastiony nierównego kszta³tu i wielko¶ci. Jeden z rawelinów jest podwójny, jeszcze bardziej ni¿ w Rzeszowie. Widoczne jest przedzamcze, umocnione nieregularnym szañczykiem.

http://zamek.mojeforum.net/temat-vt2906.html

Kolejny s³ynny zamek ukraiñski - Kudak. Wznosi³ siê przy pierwszym porohu dnieprowym, zwanym Kudackim (widoczny na pierwszym rysunku). Zamek by³, jak ju¿ wspomnieli¶my, obiektem o znaczeniu wy³±cznie militarnym. Jej g³ównym zadaniem by³a kontrola nad szlakiem wodnym Dniepru, wykorzystywanym przez Kozaków do prowokuj±cych Turcjê wypraw rabunkowych.

Plany przedstawiaj± dwie ró¿ne twierdze - mniejsz± czworoboczn± i wiêksz± sze¶cioboczn±. Czworoboczny fort wzniesiono najpierw, pod kierunkiem znanego nam ju¿ Beauplana. Dowódc± by³ jego rodak, Jean de Marion (Jan Marian). Nieukoñczona jeszcze (lub w³a¶nie ukoñczona) twierdza zosta³a zdobyta nag³ym napadem przez Kozaków Iwana Sulimy, a dowódcê zamêczono - za co zreszt± potem Sulimê spotka³ podobny los. Wkrótce jednak fort zosta³ odbudowany, a potem obok niego zbudowano twierdzê sze¶cioboczn± o trzykrotnie wiêkszej powierzchni, wg planów naszych starych znajomych Beauplana i Getkanta.
Tak wiêc Kudak by³ ca³ym zespo³em warownym, w sk³ad którego wchodzi³a du¿a twierdza i fort, ka¿de z w³asnymi dzie³ami zewnêtrznymi, a tak¿e - jak wskazuje ilustracja z Wikipedii, na której widaæ tak¿e dalsz± czê¶æ rysunku przedstawiaj±cego fort - bronione wa³em z redanami obozowisko warowne (za³o¿one zapewne przez odbudowuj±cych fort ¿o³nierzy Koniecpolskiego). By³ to, mo¿na powiedzieæ, taki wcze¶niejszy odpowiednik K³odzka.

Kudak mia³ mieæ wg Wikipedii ostatecznie za³ogê 600 ¿o³nierzy. Musi to chyba dotyczyæ wy³±cznie du¿ej twierdzy (co wskazuje te¿ Sienkiewicz, pisz±c, ¿e taka by³a za³oga zamku), bo przecie¿ mniejsze raczej zamki Wi¶nicz i £añcut mia³y po 400 samej tylko piechoty (bez artylerzystów), a w sk³ad za³ogi Kudaku musia³a wchodziæ te¿ i jazda, jako ¿e Tatarzy w tych okolicach nader czêsto grasowali. Najprawdopodobniej ca³a za³oga Kudaku sk³ada³a siê z dragonów, ale i tak potrzebny by³ osobny oddzia³ do zwiadu.
13 dzia³ w które wyposa¿ony mia³ byæ wg Wikipedii Kudak, to ju¿ zupe³ny absurd - znaczy³oby to po nieca³ej 1 armacie na dzie³o ziemne, np. bastion. Nawet, gdyby informacja dotyczy³a tylko du¿ej twierdzy - oznacza to nieca³e 2 armaty na dzie³o. Dla porównania - zamki Wi¶nicz, £añcut i Po³onne mia³y po 80 dzia³!
Pó³ mili od zamku (tj. ok. 4 km) - mam rozumieæ du¿ej twierdzy - znajdowa³a siê wg Sienkiewicza wie¿a obserwacyjna. Gdzie te¿ ona mog³a siê znajdowaæ, jak wygl±da³a i czy mia³a w³asne umocnienia, a szczególnie nowo¿ytne - nie wiem. Przychodzi mi do g³owy, ¿e mo¿e obiekt taki zbudowano pó¼niej w forcie, czyli by³o to rozwi±zanie podobne, jak w gdañskim Wis³ouj¶ciu. Je¶li prawdziwa jest wzmianka u Sienkiewicza, ¿e w wie¿y sta³o 100 ¿o³nierzy, to wskazuje to, ¿e istotnie musia³a mieæ ona w³asne obwarowania, bo jaka by ta wie¿a musia³a byæ, ¿eby w niej siê tylu ludzi zmie¶ci³o?

Du¿a twierdza mia³a kszta³t symetrycznego sp³aszczonego sze¶ciok±ta. Jest to plan zupe³nie wyj±tkowy w wypadku zamków; znam tylko jeden jeszcze sze¶ciobok zamkowy z terenu Polski, mianowicie opisany ju¿ zamek pu³tuski.
Twierdza wyposa¿ona by³a w 2 raweliny sze¶cioboczne i 2 place broni. Nie przypominam sobie poza Kudakiem przyk³adów rawelinów tego kszta³tu z terenu Polski. Co ciekawe, fosa jest nawodniona i zosta³a najwyra¼niej wykuta w skale a¿ do poziomu wód Dniepru. Taka fosa musia³a byæ bardzo g³êboka, praktycznie nie do pokonania. Pamiêtacie, jak w "Ogniem i mieczem" Grodzicki mówi³ Skrzetuskiemu, ¿e co roku usypuje wa³y wy¿ej. Otó¿ najistotniejsze by³o nie tyle podwy¿szanie wa³ów, co pog³êbianie przy tym fosy.
Zamek ma 3 bramy - bardzo du¿o, jak na obiekt czysto militarny, ale wyt³umaczyæ to mo¿na zapewne niedostêpno¶ci± fos. Drogi do bram prowadz± przez rawelin i 2 place broni. Drugi rawelin skierowany jest w stronê wodnej cie¶niny, ³±cz±cej fosê z Dnieprem - jak widaæ, zupe³nie powa¿nie liczono siê z atakiem czajek kozackich od strony wody.
Na rysunku twierdza okre¶lona jest nie wiem dlaczego jako miasto (Stadt). W Wikipedii te¿ j± tak nazywaj±: http://pl.wikipedia.org/wiki/Dniepropetrowsk . Mo¿e w tamtych czasach u¿ywano jeszcze niekiedy wymiennie w obie strony s³ów 'gród' i 'miasto'?

Fort kudacki natomiast przypomina fort znajduj±cy siê nad Martw± Wis³± pomiêdzy Gdañskiem i Wis³ouj¶ciem. Jest to twierdza generalnie czterobastionowa, ale od strony rzeki rozpiêto miêdzy zewnêtrznymi czo³ami bastionów front kleszczowy, przez co dwa bastiony zmieni³y siê w pó³bastiony. Fosy suche. Fort posiada rawelin, te¿ sze¶cioboczny, ale, o dziwo, nie broni on bramy. Broni jej bowiem kleszczowe dzie³o rogowe, choæ droga dojazdowa nie przechodzi przez nie. Ustawione jest dziwnie, bo równolegle do kurtyny - ale to nale¿y wyt³umaczyæ w ten sposób, ¿e od zewn±trz dzie³u rogowemu nie grozi masowy atak piechoty nieprzyjaciela, bo znajduje siê tam jar (musia³ on wiêc byæ mocno skalisty, czego jednak na rysunku nie widaæ). Atak taki móg³ nast±piæ natomiast od strony drogi dojazdowej, dlatego w tê stronê by³o zwrócone dzie³o, przy okazji flankuj±ce bramê. Dzie³o rogowe podobno nie mia³o w³asnej fosy.

Twierdza mia³a podwala, fort - nie.

Jak wiadomo, Kudak skapitulowa³ po 7-miesiêcznym oblê¿eniu przez Kozaków Chmielnickiego z powodu braku prochów.

Ilustracje:
1. Bogdanowski, s. 257
2. "Encyklopedia szkolna. Historia", praca zbiorowa, WSiP, Warszawa 1993, s. 242
3. http://pl.wikipedia.org/wiki/Kudak

Tutaj znalaz³em kolejny plan Kudaku, ale na pewno nie jest to ¿adna z opisanych wy¿ej dwóch twierdz; odnosi siê wra¿enie, ¿e kto¶ po³±czy cechy obu z nich:
http://zamek.mojeforum.net/temat-vt1022.html

Fortyfikacje Kudaku by³y oczywi¶cie holenderskie.

Przechodzimy do mniej znanych zamków ukraiñskich. Spo¶ród nich O³ykê ju¿ omawiali¶my na poprzedniej stronie. Plan zamku Sobieskich w Z³oczowie - czworobok umocnieñ z niewielkim rawelinem. Jest to "pa³ac w twierdzy", ale z przewag± funkcji rezydencjonalnej.

Szko³a holenderska - podobno konkretnie nowoholenderska. Wa³y pó³dziane kamieniem; na ka¿dym bastionie ziemny nadszaniec i po 1 kawalierze. Fosa sucha - co jest cech± niezbyt ortodoksyjn±, jak na holenderszczyznê, ale mo¿e wymusi³y to warunki. Z za³±czonych rysunków wynika, ¿e Z³oczów prawie nie mia³ drogi ukrytej, w co jednak nie bardzo chce mi siê wierzyæ. Raczej po prostu jej nie narysowano.

Czworobok z rawelinem to plan sam w sobie niezbyt oryginalny, ale jeden z bastionów ma dodatkowo co¶ w rodzaju niepe³nego pó³ksiê¿yca - z tym, ¿e dostawionego bezpo¶rednio do bastionu, bez rozdzielaj±cej fosy, a wiêc podobnie, jak w przypadku Wysokiego Zamku we Lwowie. Tylko ¿e to dzie³o jest ni¿sze od krawêdzi fosy - a wiêc co¶ w rodzaju kaponiery. Nie rozumiem jednak, dlaczego nie ma dachu, który by os³ania³ przed ostrza³em. Fosa od strony wjazdu ma te¿ dziwnie ukszta³towane dno.
Na ostatnim zdjêciu mo¿ecie zobaczyæ kawalierê.

Z³oczów raz zdobyty zosta³ przez Turków (1672), natomiast Tatarzy dwa razy musieli odej¶æ z kwitkiem (1675).

Ilustracje wg http://zamek.mojeforum.net/temat-vt2849.html i Bogdanowskiego.

Kolejny zamek ukraiñski z mojej kolekcji, oczywi¶cie te¿ z nieznanego ¼ród³a - Laszki Murowane. Obwód bastionowo-bastejowy, elementy bastionowe nowow³osko-holenderskie. Wewn±trz obwodu zamek bastejowy, otoczony dwiema fosami - regularn± such± i nieregularn± mokr±.

Obwód zewnêtrzny na planie mniej wiêcej symetrycznego, wyd³u¿onego piêciok±ta. U podstawy (od strony wjazdu) dwa bastiony - jeden z orylonami, drugi z podwójn±, kleszczow± szyj±. Jest to jedyny taki znany mi bastion z terenów dawnej lub obecnej Polski. Dwa kolejne wierzcho³ki piêciok±ta zaopatrzone s± w o¶mioboczne basteje. Pi±ty wierzcho³ek sam w sobie nie ma ¿adnej dodatkowej fortyfikacji, ale przed nim znajduje siê pó³ksiê¿yc z murowanym (s±dz±c po planie) nadszañcem, a raczej systemem nadszañców.

Fosy nowych umocnieñ tak¿e podwójne. Wewnêtrzna fosa sucha, zewnêtrzn± chyba p³ynie jaka¶ rzeczka, a kontynuacj± jej jest staw, którego brzeg tworzy kontynuacjê fosy wewnêtrznej. Na zewn±trz fosy zewnêtrznej droga ukryta. Na rysunku widaæ tylko jej odcinek od strony wjazdu i do stawu, co nie znaczy, ¿e do niego siê ogranicza³a. Odcinek ten posiada podwójny plac broni (choæ obie czê¶ci s± nierównych rozmiarów). Przy lewym z d³u¿szych boków widaæ co¶, czego nie mogê rozszyfrowaæ - mo¿e byæ to pó¼niejszy dodatek o przeznaczeniu cywilnym, ale mo¿e to jaka¶ kaponiera?

Tutaj te¿ trochê wiadomo¶ci:

http://zamek.mojeforum.net/temat-vt3104.html

Fortyfikacje bastionowe mia³o te¿ w Wielkopolsce miasto Rawicz, a na Ukrainie miasto Szarogród, a tak¿e zespo³y (mam rozumieæ miejsko-zamkowe) Sztum na Pomorzu i Brze¿any na Ukrainie. G³owa Gdañska jest zaliczona do miast - chyba istotnie du¿e twierdze o charakterze czysto militarnym tak nazywano. Ponadto jest mowa o twierdzy w Pilawie - chodzi chyba o zamek w miejscowo¶ci o tej nazwie na Ukrainie, oraz o zamku w Podhorcach.

Jest tu te¿ parê twierdz ju¿ wymienionych przeze mnie, ale których planów nie mam (Poznañ, Tykocin, Kazimierzowo) wiêc je¶li kto¶ ma tê ksi±¿kê, bêdê wdziêczny za zeskanowanie i wrzucenie planów.

By³bym zapomnia³. Kolejna znana z literatury twierdza - Okopy ¦w. Trójcy. Cia¶nina zamkniêta dwoma frontami - rogami i koron±, ale nie jest to po³±czone dzie³o rogowe i dzie³o koronowe, bo brak by³o bocznych wa³ów od strony rzek. Mo¿e znajdowa³a siê tam jaka¶ palisada albo raczej parkan, bo inaczej nie mia³oby to sensu. Bastion korony rozwartok±tny. Prócz zasadniczych umocnieñ, widocznych na rysunku, twierdza mia³a 2 broni±ce znajduj±cych siê z obu stron bram raweliny. Szko³a podobno nowoholenderska.
Okopy ¦w. Trójcy zbudowane zosta³y po zdobyciu przez Turków Kamieñca Podolskiego, by trzymaæ w szachu tureckie za³ogi Kamieñca i Chocimia. By³ to rodzaj obozu warownego. Projektantem by³ znany architekt Tylman z Gameren, a budow± kierowa³ bohater spod Wiednia - genera³ artylerii koronnej Marcin K±tski. Bronili siê tu równie¿ konfederaci barscy.

http://dziedzictwo.polska.pl/katalog/skarb...95,cid,2151.htm

Plany zamków z forum "Zamki w Polsce". £uck:
http://zamek.mojeforum.net/temat-vt651.html

Jeden z forumowiczów napisa³ tak:

Bez w±tpienia, na planie £ucka widoczny jest na prawo od zamku front bastionowy pó³bastionem i czworok±tn± bastej± (czyli podobn±, jak w Lesznie). Czy "kleszczowe skojarzenie" jest s³uszne, tego niestety nie mogê powiedzieæ. Ale gdyby tak by³o, to by³by to jaki¶ dowód, ¿e królowie obok obrony Litwy czym¶ jeszcze siê czasem jednak interesowali.

I jeszcze informacja o klasztorze w £ucku, napisana przez, nomen omen, "Ojca Dyrektora" forum:

W tym okresie raczej trudno sobie wyobraziæ, by mog³a to byæ twierdza inna, ni¿ nowo¿ytna, zapewne kleszczowa lub bastionowo-kleszczowa. Okre¶lenie "forteca miejska" te¿ mo¿e sugerowaæ istnienie stosownych do epoki obwarowañ miasta. Niestety, na planie miasta nie widaæ ¿adnych umocnieñ klasztoru.

Wiadomo mi, ¿e fortyfikacje bastionowe mia³y te¿ zamki w Koniecpolu Nowym, Mikuliñcach (mo¿e te¿ z miastem), Olesku i Po³onnem oraz prawdopodobnie w Jagielnicy i Tarnopolu. Wi¶niowiec mia³ prawdopodobnie raczej fortyfikacje bastejowe. Zwróæcie jednak uwagê, jak wiele spo¶ród zamków ukraiñskich posiada³o protobastionowe basteje piêcioboczne.

Pisa³em ju¿ o zespole miejsko-zamkowym Brze¿any na Ukrainie, ale dot±d znalaz³em plan tylko samego zamku. Jest to wspania³a renesansowa bastejowa rezydencja obronna, normalnie ukraiñski Wawel Robi niesamowite wra¿enie, mo¿ecie sobie obejrzeæ:
http://zamek.mojeforum.net/temat-vt1024.html

Piêcioboczny obwód bastejowy otoczony zosta³ wraz z przedzamczem fortyfikacjami bastionowymi na planie mniej wiêcej prostok±ta, o 2 bastionach i 2 pó³bastionach, z rawelinem. System podobno nowoholenderski (¿e holenderski, to nie w±tpiê). Wa³y prawdopodobnie nie by³y oskarpowane, bo inaczej Ulryk Verdum nie nazwa³by ich po prostu "wa³ami z ziemi". Mia³y jednak, s±dz±c z planu, podwala - te¿ pewno raczej opalisadowane, ni¿ obmurowane.
Przedzamcze od zamku w³a¶ciwego odgrodzone jest tylko fos±, dziel±c± twierdzê mniej wiêcej na pó³. Wjazd przez rawelin i przedzamcze. Obwód posiada luki od strony rzeki, choæ mam pewne w±tpliwo¶ci, czy to stan do koñca pierwotny. Bastion, pó³bastion i os³aniaj±ca most luneto-reduta, znajduj±ca siê pomiêdzy nimi, nie maj± ³±cz±cych kurtyn! Luneto-reduta ta ma narys bastejowy i gdyby kurtyny istnia³y, mo¿na by j± nazwaæ bastej±.
Oczywi¶cie, fosy wype³nione by³y wod±. Zamek otacza³ zreszt± z³o¿ony system kana³ów. Twierdza znajdowa³a siê, nawiasem mówi±c, nad "wielkim jeziorem" - zapewne w rzeczywisto¶ci zalewem.

Fortyfikacje powsta³y ponoæ przed 1675 r. - moim zdaniem raczej przed 1672, bo Verdum, który w latach 1671-2 podró¿owa³ po Rzeczypospolitej, nic nie wspomina, ¿eby by³y nieukoñczone.

Szczê¶liwie znalaz³em na tym forum informacje na temat kolejnej ws³awionej w naszej historii twierdzy - Chocimia. Przedzamcze mia³o czê¶ciowo fortyfikacje bastionowe - niestety, mimo sporej ilo¶ci ¼róde³, w ¿adnym z nich nie znalaz³em ani ich planu, ani ca³o¶ciowego widoku - choæ wiadomo¶ci na temat wygl±du ca³o¶ci zamku w³a¶ciwego nie brakuje. Wobec tego zostaj± tylko fotografie fragmentów.
Widaæ na nich, ¿e umocnienia nowo¿ytne nie otacza³y ca³ego przedzamcza - czê¶æ fortyfikacji stanowi zwyk³y mur z wie¿± bramn±. Obwarowania bastionowe, holenderskie (?) - choæ najwyra¼niej z ma³ymi po starow³osku bastionami i chyba ze zbyt wysokimi jak na typow± holenderszczyznê podwalami. Obmurowane podwala i przeciwstoki. Suche fosy, ale to wina terenu. Zastanawia mnie, komu na takim pustkowiu chcia³o siê ociosywaæ te kamienie, skoro lada oblê¿enie mog³o zepsuæ tê robotê. Ale mo¿e wi±za³o siê to z rezydencjonalnym charakterem zamku. Jak± funkcjê pe³ni³o przedzamcze? Refugium dla ludno¶ci (chyba w tamtym rejonie wskutek ci±g³ych napadów niezbyt licznej) - czy mo¿e raczej ma³ego obozu warownego? A mo¿e by³o to po prostu podgrodzie - surogat miasta, które wskutek niepewno¶ci ¿ycia zanik³o? Ja bym za³o¿y³ raczej to trzecie.
http://zamek.mojeforum.net/temat-vt1626.html

Zdaje siê, ¿e modernizacja fortyfikacji to dzie³o Turków, a mia³a ona miejsce po obu oblê¿eniach. Zreszt± ta troska o kamieniarkê jako¶ kojarzy³a mi siê Morzem ¦ródziemnym:
http://my.opera.com/fadlan/blog/show.dml/170724

Przy okazji s³ynny obóz chocimski z obu bitew. Obozy polskie zak³adano teoretycznie, podobnie jak rzymskie, na planie zbli¿onym do prostok±ta (Kozacy, maj±cy w³asn± taktykê, preferowali trójk±t). Wieloboki o wiêkszej liczbie boków by³y obronniejsze, ale bezpo¶rednio przed oblê¿eniem nikt nie mia³ czasu na zabawê w wykre¶lanie takiego wieloboku w terenie. Podobnie zamiast bastionów stosowano zwykle prostsze redany - choæ równie s³ynny polski obóz pod Cecor± mia³ ponoæ 13 bastionów (ja tego nie widzia³em; znam to tylko z opisu). Obozy w staropolskiej sztuce wojennej mia³y bowiem pe³niæ funkcjê wspieraj±c± wobec dzia³añ w polu i niwelowaæ przewagê liczebn± przeciwnika, a nie tylko byæ oblegane. Tak wiêc nie przywi±zywano takiej wagi do perfekcyjno¶ci umocnieñ, jak w przypadku sta³ych twierdz, przeznaczonych do obrony przed przeciwnikiem, którego przewaga by³a znacznie wiêksza i o walce z którym w polu nawet nie mo¿na by³o sobie pomarzyæ.
Oczywi¶cie, gdy jaki¶ bok obozu by³ sam z siebie niedostêpny, to wa³ów tam nie budowano, np. pod Kamieñcem wa³y by³y z dwóch stron (z jednej tylko czê¶ciowo), a pod Cecor± - z jednej. W Kudaku te¿ by³ obóz praktycznie z jednej strony obwarowany. Warto dodaæ, ¿e obóz pod Cecor± wykorzystywany by³, podobnie jak Chocim, dwa razy - w 1595 i 1620 r.

W czasach tureckiego oblê¿enia Chocimia obóz polski umocniony by³ fortyfikacjami bastejowymi z bastejami kolistymi i czworok±tnymi. S± te¿ 2 redany. Wprawdzie w fortyfikacjach bastejowych te¿ czasem stosowano taki narys (przyk³adem Pniów), ale poniewa¿ redany umieszczono od strony najbardziej zagro¿onej, mo¿na siê w tym dopatrywaæ modernizacji. By³y te¿ 2 odcinki drugiej linii umocnieñ, 3 lunety oraz szaniec Lermonta, nie wiem dlaczego otwarty od strony najwiêkszego zagro¿enia. Nawet przedmo¶cie ma kszta³t zaokr±glony, nawi±zuj±cy w ten sposób do barbakanów.
50 lat pó¼niej widzimy modernizacjê - Turcy, bo tym razem to oni bronili siê w obozie, przebudowali go, obwód bastejowy (prócz jednej bastei) zastêpuj±c fortyfikacjami kleszczowo-redanowymi. Zrezygnowali te¿ - pewno na swoje nieszczê¶cie - z zewnêtrznej linii umocnieñ.
Szkoda tylko, ¿e ta modernizacja dotyczy wy³±cznie sztuki wojennej. Za poprzedniego oblê¿enia sta³a jeszcze na pó³noc od obozu, a na zachód od zamku, cerkiew - jedyna pozosta³o¶æ miasteczka. Po 50 latach nie tylko nie odbudowano miasteczka, ale znik³a i ¶wi±tynia.
Rysunki z "Polskich tradycji wojskowych..."

Kolejna s³ynna twierdza historyczna - Czehryñ. Jak pamiêtamy, bezpo¶rednio przed powstaniem Chmielnickiego przemieszkiwa³ tam pan Zag³oba, ¿yj±c z naci±gania miejscowej szlachty i starszyzny kozackiej, ¿eby mu stawia³a w karczmie. Tam równie¿ przebywa³ jako podpu³kownik Bohun (ten powie¶ciowy; czy historyczny równie¿ - nie wiem), tu czyta³ listy, wiezione przez Rzêdziana i st±d wyruszy³ na rozprawê z Kurcewiczami. Dziwi mnie tylko, czemu u Sienkiewicza komendant miasta, jakim by³ pu³kownik £oboda, i jego zastêpca Bohun, kwaterowali w cudzym domu, wyra¼nie na mie¶cie, zamiast w twierdzy. Wyt³umaczenie tego mam takie, ¿e Sienkiewicz nigdy w Czehryniu nie by³ i nie wiedzia³, ¿e znajdowa³a siê tam osobna potê¿na warownia.
W czasie powstania Chmielnickiego Czehryñ sta³ siê stolic± Ukrainy kozackiej. Tu te¿ Chmielnicki zmar³. Potem Czehryñ by³ aren± walk w czasie przewlek³ej kozackiej wojny domowej, zwanej "ruin± [Ukrainy]". W 1678 r. zniszczony przez interweniuj±cych Turków pod dowództwem znanego nam spod Wiednia Kara Mustafy. Pó¼niejszy podzia³ Ukrainy miêdzy Polskê a Moskwê przewidywa³ istnienie miêdzy nimi niezaludnionego pasa ziem na Ukrainie. Czehryñ le¿a³ w³a¶nie w tym pasie, wskutek czego zosta³ skazany na poro¶niêcie lasem. Pó¼niej jednak znów zacz±³ d¼wigaæ siê z ruin. Twierdzy nie odbudowano, wzniesiono natomiast opodal nowy zamek - a w³a¶ciwie bardzo marn± forteczkê, przypominaj±c± amerykañskie forty na Dzikim Zachodzie, skierowane przeciw Indianom.

Góruj±ca nad miastem forteca by³a kolejn± twierdz± we w³a¶ciwym znaczeniu tego s³owa, prawdopodobnie o charakterze obozu warownego. W jej obrêbie znajdowa³a siê cerkiew. Samo miasto nie mia³o pierwotnie najwyra¼niej umocnieñ nowo¿ytnych, ale mo¿liwe, ¿e wzniós³ je potem Chmielnicki. Jedna z za³±czonych ilustracji wskazuje jednak, ¿e raczej by³y to fortyfikacje bastejowe z ma³ymi bastejami, podobnie, jak w Miñsku Litewskim/Bia³oruskim.

Twierdza górna mia³a plan generalnie analogiczny z G³ow± Gdañsk± - czyli istotnie ten plan musia³ byæ bardziej rozpowszechniony. Z tym, ¿e plan ten zosta³ tu dostosowany do kszta³tu wzgórza. Ponadto tutaj mamy wersjê bardziej w³osk± - jest oskarpowanie i kazamaty, a ogólnie bastiony s± mniejsze. Bastiony po¶rednie to rozwi±zanie typowo starow³oskie, ale jak pamiêtamy, G³owa Gdañska posiada³a je równie¿ przy najd³u¿szych bokach. Kolejna ró¿nica jest taka, ¿e zamiast bastionu po¶rodku najbardziej zagro¿onego frontu mamy w³a¶ciwie wieloboczn± bastejê o wysoko¶ci podwala, z wielk± kawalier±. Warto w³a¶nie zwróciæ uwagê na potê¿ne wie¿e-kawaliery na dzie³ach najbardziej zagro¿onego frontu twierdzy, bêd±ce ju¿ wrêcz nadszañcami.
Poni¿ej twierdzy górnej widoczne jest warowne przedzamcze. Jak ju¿ mówili¶my, w owych czasach w Polsce bywa³o, ¿e cz³ony twierdz tworzono z pojedynczych dzie³ rogowych, jak W Kamieñcu Podolskim i zapewne w ¯ó³kwi, a nawet ca³e twierdze z nich sk³adano, jak w przypadku Dankowa. Otó¿ tu mamy sytuacjê analogiczn± jak w Kamieñcu Podolskim - tylko zamiast dzie³a rogowego jest dzie³o koronowe. Wa³y zapewne wy³±cznie ziemne. Fosy suche z powodu ukszta³towania terenu, ale poza tym to czysta holenderszczyzna.
£±cznikiem obu cz³onów jest rawelinokszta³tna luneta, znajduj±ca siê na terenie twierdzy dolnej, ale broni±ca wjazdu do górnej. Obok niej jest miejsce tylko na drogê - dalej po obu stronach znajduj± siê stanowi±ce naturaln± such± fosê jary czy w±wozy, czê¶ciowo poprawione rêkê ludzk±.
Oba cz³ony mia³y podwala, ale nie jestem pewien, czy wzniesiono je na wszystkich odcinkach. Prawdopodobnie by³y one wy³±cznie ziemne.
Oba widoki ró¿ni± siê nieco od siebie - prawdopodobnie pierwszy z nich przedstawia ostateczny kszta³t twierdzy. Jeden z bastionów naro¿nych przebudowany zosta³ np. na dwa po³±czone kleszczowo pó³bastiony, pod innym dobudowano dodatkowy bastionik, na szyi najbardziej wysuniêtego bastionu przedzamcza i samym przedzamczu widaæ wa³y poprzeczne, stanowi±ce wyra¼nie kolejne linie oporu w razie zdobycia przez nieprzyjaciela najpierw tego bastionu, a potem - ca³ej korony. Tak¿e broni±ca wjazdu do twierdzy górnej luneta zosta³a zmieniona z piêcioboku na redan i przystosowana do obrony okrê¿nej. Istniej± te¿ ró¿nice, je¶li chodzi o podwala. Trudno wyt³umaczyæ, dlaczego domniemana starsza twierdza dolna ma je widoczne wszêdzie, a m³odsza - nie. Mo¿e fakt, ¿e na widoku stanu wcze¶niejszego umieszczono doln± twierdzê tylko w postaci planu oznacza, ¿e projekt ten nie by³ wówczas jeszcze zrealizowany - i nie zosta³ ca³kowicie zrealizowany do koñca?
Wokó³ góry fortecznej znajdowa³y siê dodatkowo zwiêkszaj±ce obronno¶æ stawy i rowy.

Kolejny zamek, zwi±zany z Trylogi± - ale tym razem w inny sposób. S± to Podhorce, które w ekranizacji "Potopu" "gra³y" radziwi³³owskie Kiejdany. Plan niespecjalnie ciekawy - oskarpowany tynkowan± i boniowan± ceg³± czworobok, z kawalierami - po 1 na bastionie.
Z ty³u zamku znajduje siê pa³ac. Podhorce to zdecydowanie bardziej pa³ac, ni¿ warownia - budynek pa³acu i czysto dekoracyjne jego wie¿e wchodz± wrêcz na wa³y i pokrywaj± siê z nimi, a okna widoczne s± na kurtynach i barkach bastionów. Zreszt± - taki pa³ac jest bardzo nara¿ony na ostrza³. S± kazamaty, ale jako¶ dziwnie (nawet bastiony!) podzielone na pomieszczenia i raczej bez strzelnic. Ten zamek to prawie jak Caprarola; nawet Krzy¿topór tak nie wygl±da³. W sumie - raczej atrapa twierdzy.
S±dzê, ¿e od strony mniej obronnej móg³ siê kiedy¶ znajdowaæ staw, co teoretycznie mog³o ³agodziæ efekty "cywilizacji" zamku, ale wobec wszystkiego, co tu napisa³em, w±tpiê, by by³o to du¿e z³agodzenie.

http://zamek.mojeforum.net/temat-vt646.html
http://pl.wikipedia.org/wiki/Podhorce_%28rejon_brodzki%29
http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Podhorce_-_Zamek_01A.jpg

Zamek w Korsuniu przy nieobronnym ju¿ w czasie sporz±dzania rysunku (a przedtem prymitywnie umocnionym) mie¶cie - najzwyklejszy czworobok w typie fortalicji bastionowej o symetrycznej zabudowie, bez dzie³ zewnêtrznych. Drogi ukrytej nie widaæ, ale musia³a byæ.
http://zamek.mojeforum.net/temat-vt2912.html

Palisada - czyli nieoskarpowane wa³y ziemne szko³y holenderskiej z uko¶n± palisad±, wa³y z podwalem o palisadowym przedpiersiu, lub palisada na zewn±trz fosy. Ale gdzie te "trzy linie wa³ów"? Nawet, je¶li drogê ukryt± policzyæ za wa³, to bêd± tylko dwie...

Wiêcej s³awnych twierdz na Ukrainie nie znalaz³em; jakby komu¶ uda³o siê dowiedzieæ czego¶ o takich np. £ubniach (zamek i miasto), to bêdê wdziêczny.

Gródek Podolski to te¿ palazzo in fortezza, jak Podhorce, ale prawdziwa - nie pa³ac, który udaje twierdzê! Od znanych nam dot±d pa³aców w twierdzach ró¿ni siê planem. Bo te¿ jest to pa³ac w twierdzy, ale barokowy! Typowe s± te trzy skrzyd³a wokó³ otwartego dziedziñca, które mo¿emy sobie zobaczyæ choæby w Wilanowie. Podobne ustawienie pamiêtamy z Pilicy, ale tam raczej oba skrzyd³a nie nale¿a³y w czasie funkcjonowania twierdzy do samego pa³acu, zreszt± zespó³ by³ odwrócony do pierwotnego wjazdu ty³em.
Prócz tego, w obrêbie umocnieñ zamku w Gródku znajduje siê te¿ ogród u¿ytkowy (z ty³u) i zapewne ogród ozdobny (z przodu). Koszary znajdowa³y siê najwyra¼niej w tych samych budynkach, co kordegardy.
Ten zamek ma, równie¿ podobnie jak Pilica, kszta³t prostok±ta, ale brak bastionów po¶rednich. Nie widaæ te¿ ¿adnych dzie³ zewnêtrznych. Jest chyba droga ukryta, ale odwzorowuje ona kszta³t wa³ów, nie tworzy gwiazdy. W sumie archaizm i pewna przewaga funkcji rezydencjonalnej nad obronn±. Nie wiem, kiedy zamek powsta³ i na co siê przyda³, prócz rezydowania, ale plan pochodzi z k. XVIII w.
http://zamek.mojeforum.net/temat-vt3049.html

D¼winogród, zamek Sieniawskich. Twierdza bastionowa powsta³a dopiero po 1714 r. Za³o¿enie dwucz³onowe. Zamek w³a¶ciwy to typowy czworobok bastionowy - ale jego fosa nie ma kszta³tu gwia¼dzistego ani nie odwzorowuje nawet przebiegu wa³ów z bastionami, tylko jest kwadratowa, a raczej prostok±tna. Drugi cz³on, w obrêbie którego mie¶ci siê zamek w³a¶ciwy, nie jest miastem - choæ podobnie wygl±da - lecz warownym przedzamczem. Fortyfikacje przedzamcza prawdopodobnie nie maj± drogi ukrytej, jak zwykle w umocnieniach w typie fortyfikacji obozów warownych (w przypadku zamku w³a¶ciwego te¿ jej nie widaæ, ale s±dzê, ¿e przynajmniej wcze¶niej raczej by³a). Zamek dolny ma umocnienia generalnie kleszczowe, ale odcinki mniej zagro¿one nie posiadaj± kleszczy, podobnie, jak to by³o w przypadku zamku lanckoroñskiego.

Teren zamku górnego jest s³abo zabudowany, ale nie jest to fortalicja, tylko ufortyfikowany dwór z du¿± ilo¶ci± miejsca (drugi budynek to zapewne koszary). Folwark znajduje siê bowiem na terenie zamku dolnego. Teren przedzamcza zajmuj± najwyra¼niej ogrody i pastwiska. Przedzamcze zapewne mia³o s³u¿yæ jako schronienie dla okolicznej ludno¶ci oraz jako obóz warowny dla mniejszych liczebnie si³ wojskowych. Bardzo dobrze ¶wiadczy to o Sieniawskim, ¿e wola³ zadbaæ o bezpieczeñstwo pañstwa i w³asnych poddanych, ni¿ budowaæ sobie luksusow± rezydencjê.
Sam pomys³ sta³ego obozowiska warownego, na stra¿y którego stoi posiadaj±ca sta³± za³ogê mniejsza twierdza, by³ bardzo nowatorski i wrêcz przypomina³ sytuacjê XIX-wieczn±, gdy ca³e armie zamyka³y siê w sta³ych twierdzach. W XVII w. w Polsce stosowano z regu³y obozy warowne tymczasowe, budowane dora¼nie w momencie zagro¿enia, a potem - opuszczane. Z sytuacj± podobn± jak tutaj spotkali¶my siê ju¿ w przypadku Kudaku, a wiêc jeszcze w XVII w.
Szkoda, ¿e upadek polskiej sztuki wojennej nie pozwoli³ rozwin±æ tego pomys³u - inaczej by zapewne wtedy wygl±da³y XVIII-wieczne polskie powstania przeciw Rosji. Gdyby we wszystkich wa¿niejszych miejscach Polski znajdowa³y siê gotowe do obsadzenia wojskiem obozy, strze¿one przez twierdze posiadaj±ce sta³± za³ogê, ¿eby nie móg³ ich zaj±æ nieprzyjaciel, i gdyby starano siê toczyæ bitwy w oparciu o nie, to wszyscy bez wyj±tku wrogowie, mimo przewagi liczebnej, mogliby nam "skoczyæ". Zw³aszcza, ¿e konfederaci barscy mieli do dyspozycji doskona³ych in¿ynierów francuskich, a pó¼niej mieli¶my ¶wietnego fortyfikatora Ko¶ciuszkê. ¯e tak mog³o byæ w istocie, dowodzi nieudane oblê¿enie Warszawy przez Rosjan i Prusaków w czasie Powstania Ko¶ciuszkowskiego. To by³o prawdziwe odrodzenie staropolskiej sztuki wojennej - wspó³dzia³anie broni w oparciu o fortyfikacje polowe.

Zamek by³ nizinny, umieszczony, jak widaæ, w¶ród ³±k, w tym podmok³ych. Fosy musia³y byæ pierwotnie nawodnione, ale tutaj fosa zamku górnego ma kolor zielony - widocznie zaros³a. Wzd³u¿ wa³ów zamku dolnego, po zewnêtrznej ich stronie, widaæ szpaler drzew - rzecz absolutnie sprzeczna z zasadami sztuki obronnej. Widocznie mimo wojennej symboliki na mapie - sylwetki sarmackiego je¼d¼ca i uzbrojonej Ateny - w 1766 r., kiedy powsta³ plan, twierdza straci³a ju¿ funkcjê obronn±.

http://zamek.mojeforum.net/temat-vt3028.html

Dubno - ciekawy zamek, bo wygl±da jak po³owa zwyk³ego czworoboku bastionowego. Brak bastionów z ty³u nie przeszkadza, bo znajduje siê tu rzeka. Bastiony z orylonami, pó³dziane, z 1 kawalier± ka¿dy. Te kawaliery s± piêtrowe, przynajmniej pozornie (to piêtro to zapewne o¶wietlaj±ca latarnia) - to jedyne takie rozwi±zanie, znane mi z Rzeczypospolitej i Ziem Zachodnich. Szko³a starow³oska z wp³ywami holenderskimi - brak kazamat, czê¶æ wa³ów nieoskarpowana.

Zwróæcie uwagê, ¿e pa³ac ustawiony jest wê¿szym bokiem do kierunku zagro¿enia, a dodatkowo os³ania go bastion. Podobnie jest w przypadku drugiego budynku, zapewne koszar. Ten zamek jest niewielk± forteczk± o funkcji rezydencjonalnej, przy czym ani funkcja obronna nie zosta³a zredukowana na korzy¶æ tej pierwszej, ani - odwrotnie. Przeciwnie - obie funkcje s± zharmonizowane. Ten typ twierdzy mo¿na okre¶liæ jako fort rezydencjonalny.
http://zamek.mojeforum.net/temat-vt650.html


Nowomalin, zamek - a w³a¶ciwie pa³ac o cechach obronnych, z jednej strony ma front kleszczowy. Oczywi¶cie, ten rodzaj zabudowy by³ bardzo wra¿liwy na ostrza³. Na dawnym rysunku widaæ kleszcze du¿o gorzej, ni¿ na rekonstrukcji, o ile w ogóle je widaæ.
Pozosta³e boki zespo³u pa³acowego nieobronne.
http://zamek.mojeforum.net/temat-vt3165.html

I dwa ostatnie obiekty z Ukrainy, obie ilustracje z ksi±¿ki "Polskie tradycje wojskowe...".

Obóz polski pod ¯órawnem, w którym król Jan III Sobieski broni³ siê przed Turkami w 1675 r. Obóz po³o¿ony na skarpie jest w wid³ach Dniestru i Krechówki. Fortyfikacje zaprojektowa³ Franciszek Crossini, którego wymienili¶my jako twórcê obwarowañ Stanis³awowa w³a¶nie dlatego, ¿e by³ równie¿ twórc± fortyfikacji ¯órawna.

Obóz ma kszta³t nieregularny, jak to zwykle w przypadku twierdz wy¿ynnych, ale zbli¿ony do prostok±ta. Jest to bowiem twierdza wy¿ynna, podobnie zreszt±, jak obozy chocimski i kamieniecki, bo takie by³y warunki przyrodnicze tej krainy. Umocnienia systemu kleszczowego (wg ksi±¿ki rzekomo narys redanowy), z wbudowanymi co pewien odcinek redutami, a wiêc dzie³ami zdolnymi do samodzielnej obrony. Przypomina to rzymskie forty w wa³ach granicznych.

Po drugiej stronie uj¶cia Krechówki mamy stanowi±ce dalszy ci±g fortyfikacji obozu obwarowania miasteczka ¯órawna, równie¿ (przynajmniej w czasie oblê¿enia) o charakterze tymczasowym. Umocnienia kleszczowe znajduj± siê wy³±cznie od strony g³ównego zagro¿enia; miejskie brzegi obu rzek s± ich pozbawione (tzw. twierdza cyplowa, twierdza z wa³em poprzecznym). Podobne rozwi±zanie, tylko bez powi±zania z obozem warownym, pamiêtamy z Grodna. Jest to zarazem kolejny, ostatni ju¿ znany mi przyk³ad nowo¿ytnych fortyfikacji miejskich na Ukrainie.
Zamek na wyspie miêdzy oboma cz³onami warownymi (w samym uj¶ciu Krechówki) te¿ móg³ mieæ nowsze umocnienia, wzniesione w równocze¶nie z miejskimi, czego na planie niestety nie widaæ (zamek jest za ma³y). W tek¶cie jest bowiem mowa, ¿e "kaza³ król zaj±æ zameczek i miasteczko ¯órawno i ufortyfikowaæ je" - choæ mo¿e tu te¿ chodziæ o zespó³ jako ca³o¶æ.

Przed g³ównym frontem w³a¶ciwego obozu znajduj± siê ustawione w szereg 3 kleszczowe korony (wg ksi±¿ki - jakoby rogi) - ale okre¶lone jako forty, czyli zapewne zamkniête od ty³u. Przed nimi widaæ z kolei rz±d 8 kwadratowych redut. Obie linie fortyfikacji opieraj± siê o przeszkody naturalne - z jednej strony o bagnist± d±browê, z drugiej - o dolny odcinek Krechówki. Dzie³a te tworz± zarówno kolejne linie obrony, jak i mog± wspieraæ dzia³ania w³asnych wojsk w polu. W ogóle ca³y obóz jest bardzo sprytnie pomy¶lany. Usytuowany jest tak, ¿e naturalne pole bitwy tworzy niezajêta przez obóz w³a¶ciwy czê¶æ skarpy, do której jedyne ³atwe doj¶cie zwê¿one jest jeszcze przez ow± d±browê. Zarówno podej¶cie do niego, jak i wycofanie siê jest wiêc trudne, a w dodatku droga do samego obozu zosta³a przez obroñców dos³ownie nafaszerowana umocnieniami. To siê nazywa "staczanie bitwy na wybranym przez siebie polu".
Ksi±¿ka mówi co¶ w niejasny sposób o maj±cych tu miejsce zapo¿yczeniach ze szko³y Vaubana.


Kamieniec Podolski c. d. - obóz, w którym w 1633 hetman Koniecpolski stawia³ opór Abazemu Paszy. Po³o¿ony na cyplu Smotrycza (nie, jak napisano na mapie, Dniestru), naprzeciw warownego zespo³u zamkowo-miejskiego, który ju¿ wcze¶niej opisywali¶my. Fortyfikacje tworz± jeden bok obozu i fragment drugiego. Wa³ z redanami, przy czym na d³u¿szym boku umocnieñ redany zebrane s± po 2.

Góruj±ce nad obozem wzgórze zabezpieczono 4 czterobastionowymi fortami, na rysunku przedstawionymi schematycznie. Ich zagêszczenie i usytuowanie wskazuj±, ¿e mia³y one (poza jednym fortem na wzgórzu) s³u¿yæ g³ównie do wspierania si³ walcz±cych w polu, co by³o wówczas w Polsce nowo¶ci±. Podobnie móg³ wygl±daæ ten fort, wzniesiony przez Szwedów w czasie Potopu na Przedmie¶ciu Gdañskim w Bydgoszczy, choæ mia³ on raczej inne przeznaczenie.

***

Planu obozu pod Cecor± (broni³ siê w nim ¯ó³kiewski nie tylko podczas tragicznej bitwy w 1620 r., ale i w 1595 r., kiedy obóz zosta³ za³o¿ony, ale w 1595 r. wspó³dowodzi³ on z Zamoyskim i Stefanem Potockim), nie posiadam. Znalaz³em tylko w ksi±¿ce Leszka Podhorodeckiego "Wielki hetman Rzeczypospolitej. Opowie¶æ o Stanis³awie ¯ó³kiewskim" (WSiP, Warszawa 1987) nastêpuj±ce informacje:

- na s. 54 (dotyczy 1595 r.):

Czyli musia³o to byæ co¶ podobnego, jak w Kamieñcu Podolskim. Nie wiemy, niestety, czy dzie³a, o których mowa w tek¶cie, by³y rzeczywi¶cie bastionami, bo ksi±¿ki pisane nie przez specjalistów od fortyfikacji, nawet przez historyków wojskowo¶ci, stale myl± ró¿ne typy dzie³. Mog³y to byæ równie¿ redany, basteje, albo wszystkie trzy na raz.

- na s. 175 (dotyczy 1620 r.):

Czyli raczej renowacja, ni¿ budowa czegokolwiek nowego.

Teraz zaczynamy uzupe³nienia. Zdoby³em ostateczny dok³adny plan fortyfikacji samego miasta Gdañska z artyku³u Stanis³awa Grzelachowskiego "Relikty gdañskiej Bramy ¦w. Jakuba" ze "Spotkañ z zabytkami" (IV 2008). Dwa pier¶cienie umocnieñ nowo¿ytnych, podobnie jak w Elbl±gu i Lwowie, a ka¿dy z pier¶cieni posiada po dwa typy fortyfikacji - inne od strony góruj±cych nad miastem wzgórz, inne - od strony niziny. Umocnienia od strony nizinnej wewnêtrzne bastionowe holenderskie, zewnêtrzne - kleszczowe, a od strony wysoczyzny - wewnêtrzne bastionowe starow³oskie, zewnêtrzne - bastionowo-kleszczowe. Nizinne bastiony holenderskie posiada³y czê¶ciowo podwala murowane, a czê¶ciowo - zapewne z palisadami, natomiast wy¿ynny front bastionowo-kleszczowy mia³, o ile mi wiadomo, tylko palisady (nie wiem, gdzie umieszczone). Bastiony wewnêtrznej linii od strony wzgórz (tak starow³oskie, jak i koñcowe holenderskie) posiadaj± nadszañce. Fosy - poza obwarowaniami na wysoczy¼nie - nawodnione.

Zwraca uwagê 5 szczególnych cechy tych umocnieñ:
1. Brak typowej drogi ukrytej. Front starow³oski nie ma jej (prócz krótkiego odcinka) w ogóle, umocnienia na wysoczy¼nie posiadaj± jedynie place broni (2 nietypowo, przed czo³ami bastionów). W przypadku nizinnej czê¶ci obwodu droga ukryta z placami broni obwodu wewnêtrznego jest zarazem chodnikiem na szczycie wa³u zewnêtrznego (kleszczowego), który sam pozbawiony jest w³asnej drogi ukrytej,
2. Niewielka ilo¶æ dzie³ znajduj±cych siê w fosie. Jedynie na pograniczu stref nizinnej i wy¿ynnej twierdzy widoczne s± ³±cznie 3 raweliny (z czego 1 podwójny, ale zupe³nie inny, ni¿ w Rzeszowie; dziwny kszta³t bierze siê st±d, ¿e to rawelin broni±cy ¦luzy Kamiennej na Mot³awie - zasadniczego elementu obronnego, umo¿liwiaj±cego na wzór holenderski np. zalewanie okolicznych terenów ¯u³aw), oraz co¶ w rodzaju pó³ksiê¿yca. Obiekty wieloboczne w lw. czê¶ci rysunku u do³u oraz pod napisem "B³onia" to najwyra¼niej ju¿ forty XIX-wieczne. Lunety na zewn±trz i wewn±trz umocnieñ na w wysoczy¼nie wszystkie prawdopodobnie pochodz± z okresu wojen napoleoñskich,
3. Kompletny brak dzie³ rogowych i koron, tak czêstych w innych twierdzach na ziemiach polskich,
4. Fortyfikacje zewnêtrznej linii od zachodu (na wzgórzach) podzielone s± poprzecznymi wa³ami na 4 odcinki (co z pewno¶ci± wi±¿e siê z ukszta³towaniem terenu),
5. No i, oczywi¶cie, bardzo charakterystyczny schemat czê¶ci nizinnej, gdzie wa³ kleszczowy znajduje siê bezpo¶rednio przed bastionowym i pasuje do niego.

Zwraca równie¿ uwagê szaniec w postaci prostego odcinka w wid³ach Mot³awy i Martwej Wis³y. Brak lub ma³a ilo¶æ umocnieñ w fosie i na jej zewnêtrznym brzegu wynagradzany jest przede wszystkim przez to, ¿e linie obrony s± 2.

Najstarsz± czê¶ci±, jeszcze XVI-wieczn±, jest front starow³oski, który wspó³istnia³ pocz±tkowo z umocnieniami bastejowymi. W XVII w., jak wiemy, podczas najazdu Gustawa Adolfa na Pomorze Gdañskie, pod os³on± wojsk polskich stawiaj±cych opór Szwedom, w po¶piechu wznoszono nizinne umocnienia bastionowe na pozosta³ej czê¶ci obwodu. Równie¿ XVII w., ale pó¼niej, powsta³y fortyfikacje na wysoczy¼nie.
Bastiony maj± swoje nazwy, np. ¯ubr, Wilk, Bastion Po¶redni. Bastion ¦w. Gertrudy, ³±cz±cy czê¶æ holendersk± i starow³osk± obwodu wewnêtrznego u do³u, by³ pierwotnie równie¿ starow³oski, ale potem go "sholendryzowano". Pó³kolisty wa³ kleszczowy to chyba dzie³o dopiero XVIII w.

¯eby Wam zilustrowaæ, o czym piszê, za³±czam zdjêcie ¯ubra (drugiego w prawo za ¦w. Gertrud±). Ta wielka góra usypana z ziemi to w³a¶nie naszaniec. Nastêpny taras tworzy sam bastion, a kolejny - podwale.

http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=...=20051225191723

Znalaz³em kolejne miasto warowne na Bia³orusi - Rzeczycê. Ilustracja pochodzi z pracy zbiorowej "Goroda, miesteczki i zamki Wielikogo knia¿estwa litewskogo" (wyd. "Bie³aruskaja Encyk³apedyja imia Petrusia Bro³ki", Miñsk 2009). Plan powsta³ w 1649 r.

Fortyfikacje miasta nawi±zuj± umocnieñ obozów warownych, o czym ¶wiadczy prostok±tny kszta³t z licznymi redanami i bastionami po¶rednimi oraz profil (brak drogi ukrytej). Rzeczyca najbardziej przypomina wielkopolskie Leszno, ale obwarowania s± trochê lepsze, o czym ¶wiadczy obecno¶æ bastionów naro¿nych. Odej¶cie od geometrycznej idealno¶ci, spowodowane kszta³tem skarpy, wystêpuje wy³±cznie na lw. odcinku nadrzecznego boku obwodu miejskiego. Umocnienia (z³o¿one z pó³bastionu, bastionu i ³±cz±cej je kurtyny) id± tu ukosem, stanowi±c jakby fragment figury o bardzo wielu bokach (co charakterystyczne jest dla obwarowañ holenderskich du¿ych miast, np. wy¿ej opisanego Gdañska). Dalszy, ¶rodkowy odcinek tego boku stanowi± starszego typu fortyfikacje zamku dolnego. Kolejny odcinek jest nieobronny. Widocznie uznano, ¿e nie jest to potrzebne, skoro ten fragment obwodu miasta jest os³aniany nie tylko przez skarpê i rzekê, ale jeszcze dodatkowo przez przedmo¶cie. Jak prowizorka na wzór obozów warownych, to prowizorka. Przedmo¶cie ma kszta³t bardzo oryginalny - nie jest mi znany drugi przyk³ad obwarowañ o tym planie. Jest to luneta w kszta³cie kwadratu z dwoma pó³bastionami przylegaj±cymi do rzeki i wjazdem prowadz±cym najwyra¼niej przez ma³y rawelin.

Warto zwróciæ jeszcze uwagê na jedn± rzecz - otó¿ zespó³ zamkowo-miejski ma plan typowy dla miast przedlokacyjnych. Kolejne cz³ony: gród w³a¶ciwy (zamek w³a¶ciwy) i dwa podgrodzia (zamek dolny i miasto) uk³adaj± siê w charakterystyczne "pawie oko". Tyle tylko, ¿e ostatnie, najrozleglejsze podgrodzie jest "unowo¿ytnione" - ma plan prostok±ta i nowsze umocnienia. Nawet funkcjê rynku pe³ni pusta przestrzeñ na zewn±trz obwarowañ zamku dolnego - rozwi±zanie najprostsze, ale w miastach lokacyjnych raczej niestosowane, poniewa¿ w razie zajêcia przez nieprzyjaciela miasta i obrony zamku nara¿a³o ono na zniszczenie przede wszystkim najbardziej reprezentacyjne budynki w mie¶cie.
Na Bia³orusi tradycje wczesno¶redniowieczne przetrwa³y najd³u¿ej z ziem Rzeczypospolitej, bo nie by³o tam ani takich zniszczeñ, jakie na Ukrainie spowodowali Tatarzy, ani tak dog³êbnej rewolucji pod wp³ywem prawa niemieckiego, jak w Polsce. O Litwie etnicznej, w która do XIII w. by³a niezurbanizowana, ju¿ nie wspomnê.

Troche tu popl±tanie z pomieszaniem. pierwszy Kudak a raczej szaniec kudacki wybudowano w 1635 roku w nieca³e 4 miesi±ce. By³a to prosta reduta z dwoma pó³bastionami od wschodu (nb po³udniowo-wschodni pó³bastion zachowa³ sie do dzisiaj. Projektowa³ i nadzorowa³ roboty pu³kownik królewski Jean de Marion. Niedokoñczony jeszcze szaniec zosta³ opanowany przez kozaków Iwana Sulimy w tym¿e roku z powodu zdrady paru rusiñskich ¿o³nierzy z oddzia³u de Mariona. Nastepny docelowy obiekt by³ typowym fortem o rozmiarach oko³o 207x210 metrów w szpicach bastionów. Posiada³ dwa pe³ne bastiony, dwa pólbastiony i rodzaj dzie³a kleszczowego od strony Dniepru. Fosa by³a sucha, gdy¿ miejsce by³o w sporej wysoko¶ci nad nurtem rzeki. Rysunek sze¶ciobocznego fortu w Kudaku jest wytworem fantazji niemieckiego rytownika. Budowê zrealizowano na podstawie projektu Johanna Pleitnera (autora cytadeli smoleñskiej, obwarowañ Starego Bychowa, fortów W³adys³awowa i Kazimierzowa oraz czê¶ciowej fortyfikacji Wawelu) z pomoca F.Getkanta i E.Arciszewskiego. Beauplan oprócz opisów nie mia³ nic wspólnego z Kudakiem. Fort mia³ faktycznie tylko 13 dzia³, w tym 6 zdobycznych rosyjskich 4-funtowych i jednej bastardy kolubryny 12 funtowej rosyjskiej- zdobyte w 1634 roku na Rosjanach po kapitulacji Szeina pod Smoleñskiem.Pozosta³e sze¶æ by³y polskimi ¿eliwnymi regimentowymi 6-funtówkami (bastardy falkonów). Oblê¿enie trwa³o nieca³e 5 miesiêcy, za¶ do kapitulacji w dniu 1 pa¼dziernika 1648 roku sk³oni³o gubernatora twierdzy K. Grodzickiego raczej wie¶æ o kompromituj±cej klêsce wojska koronnego i pospolitego ruszenia pod Pi³awcami w dniu 23 wrze¶nia tego¿ roku i brak jakiejkolwiek nadziei na efektywn± odsiecz. W swoich najlepszych czasach w Kudaku stacjonowa³o 600 piechoty niemieckiej i 100 dragonów. W czasie oblê¿enia przez Kozaków, ta liczba ze wzglêdów sta³ych pustek w skarbie Rzeczypospolitej spad³a do 400 ¿o³nierzy. Drewniana wie¿a obserwacyjna znajdowa³a siê w odleg³o¶ci oko³o 2,8 km na p³d-zach od fortu, po³o¿ona na wzniesieniu z którego kontrolowano ruchy ewentualnego nieprzyjaciela z g³ebi stepu oraz lokalne g³ebokie w±wozy rzeczek dop³ywów Dniepru w których ukrywali sie Tatarzy i Kozacy. Ta warta sk³ada³a sie z 10 dragonów i 90 piechoty niemieckiej, zmieniaj±cych sie rotacyjnie.Fort mia³ jedyn± bramê wjazdow± od pó³nocy, zwan± Kry³owsk±. Bramne wrota nie by³y murowane lecz zbudowane w formie dwóch ma³ych baszt drewnianych.
Ilustracje pokazuja projekt Pleitnera (z jednym rawelinem) i rekonstrukcjê A.Harlana .Za pare tygodni uka¿e sie na angielskim portalu umocnieñ bastionowych mój artyku³ n.t. Kudaku.Sienkiewicz by³ dobrym pisarzem ale niezbyt chyba dobrym znawc± historii.

Smolensk
Cytadela smoleñska (Fortalicja Zygmuntowska)wybudowana w latach 1626-1631 w miejscu wy³omu w murach miejskich podczas oblê¿enia 1609-1611. Pentagonalny fort oddzielony od miasta i murów miejskich fos± mokr±. Oblegany przez Rosjan dwukrotnie w 1632-1632 i w 1654, gdy Smoleñsk odpad³ od Rzplitej na zawsze. Zachowany do naszych czasów, mo¿e Rosjanie go odrestauruj± w zwi±zku z 1150-leciem miasta w 2012 roku. Rzut cytadeli ze znanego sztychu W.Hondiusa,Tryumf smoleñski W³adys³awa IV. Link do portalu o twierdzach bastionowych w Europie.

http://www.fortified-places.com/smolensk/

Drezdenko-Driesen
Twierdza pentagonalna wybudowana przez Brandenburgiê w latach 1609-1613 na granicy z Rzplit±. Budowniczym by³ niderlandzki in¿ynier wojskowy Nikolas van Kempen. Dotrwa³a do wojny 7-letniej w XVIII wieku,kiedy po jej zdobyciu szturmem przez Rosjan, po zakoñczeniu wojny rozebrana na rozkaz króla Fryderyka.Ilustracje-sztych Meriana z XVII wieku i akwarela z XVIII wieku.

Brody
Piêciobastionowa twierdza Brody hetmana Stanis³awa Koniecpolskiego. Stan dzisiejszy widok z lotu ptaka, rysunek rekonstrukcji i pare zdjêæ wspó³czesnych.

Czy Fortalicjê Zygmuntowsk± aby na pewno mo¿na nazwaæ cytadel±? Owszem, by³a przez pewien czas najnowocze¶niejsza z obiektów przystosowanych do obrony okrê¿nej, ale cytadela powinna dominowaæ nad ca³ym za³o¿eniem.
Z Twojego drugiego planu Drezdenka wynika, ¿e twierdza ta jednak dosta³a pó¼niej dodatkowe zewnêtrzne dzie³a obronne - pó³ksiê¿yc i przedmo¶cie w kszta³cie rawelinu.


Tak, s³usznie poprawi³e¶ nazwê. Na du¿ym planie jednak widaæ, ¿e z tych 5 nadrzecznych bastionów 3 s± w rzeczywisto¶ci bastejami (1 wieloboczna i 2 prostok±tne). Zreszt± twierdzê zaczêto wznosiæ jeszcze u schy³ku XVI w., wiêc trudno siê dziwiæ - zw³aszcza, ¿e ten front by³ raczej trudno dostêpny dla nieprzyjaciela.

Jesli wolno dodam jeszcze kilka swoich szczególików:

JANOWIEC Bastejowy zamek magnacki - Opis zamku w Janowcu - prócz nies³ychanej historii tego zamku, ciekawym jest jeszcze to, ¿e na murach ma pomalowane pasy (zapewne wzorowanie z murów Konstantynopola), a tak¿e rysunki hajdukow/janczarow/wschodnich ¿o³nierzy czy czego¶ podobnego.

http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcR...oDOWZENANBhnY9A

Ciekawostk± jest to ¿e na murach pozosta³a jeszcze "wpe³ni" funkcjonalna latryna z tego co pamiêtam chyba dwu, osobowa.

Drugi zamek, twierdza który tak¿e wart jest wzmianki to Krzemieniec Podolski(nie to nie pomy³ka nie, Kamieniec, a Krzemieniec), co prawda zamek wybudowano du¿o wcze¶niej, jednak¿e by³ jedynym umocnieniem nie zdobytym podczas najazdu mongo³ów w 1240 roku. Notka o Krzemieñcu dotyczy nie jego wybudowania, a zniszczenia, które nast±pi³o za czasów Chmielnickiego, a zniszczenia z tego co uda³o mi siê dowiedzieæ(choæ nie mam dowodu) uczynili tatrzy oraz kozacy pod wodz± Maksyma Kriwonosa/Krzywonosa.

Co do Zbara¿a, to ten filmowy je¶li chodzi o wielko¶æ, jest wiêkszy ni¿ w rzeczywisto¶ci, jednak¿e wysoko¶æ wzgórza i stromizna na której siê on znajduje ol¶ni³a mnie i ukaza³a jaki orzech do zgryzienia mieli ówcze¶ni oblegaj±cy. Gdzie¶ mam zdjêcia z muzeum - ryciny oraz plany, jak kiedys je znajde to zeskanuje i tutaj wrzucê.

Chocim - dla mnie osobi¶cie najwiêksz± zagadk± tego zamku jest to ¿e lezy on w kotlinie i zza pierwszych murów w ogóle go nie widaæ, a mury zamku ma wysokie bardzo. Druga sprawa, to jak tam by³em nie mog³em siê nadziwiæ niskich murów przedzamcza (chyba tak to sie nazywa, chodzi mi o te mury wokó³ murów zamku).

Pozdrawiam Bu³ek

Hm, tylko ¿e Janowiec i Krzemieniec to nie s± twierdze nowo¿ytne. Trzeba by za³o¿yæ jaki¶ temat o zamkach bastejowych i wcze¶niejszych. A Krzemieniec to nie Wo³yñ jeszcze przypadkiem?



Fortyfikacje bastionowe by³y przewa¿nie stosunkowo niskie (4-6 m nad poziom gruntu) w³a¶nie dlatego, ¿e to zwiêksza³o odporno¶æ na ostrza³. Wiadomo - im wy¿sza ¶ciana, tym ³atwiej j± zwaliæ z armat. Ograniczono wiêc wysoko¶æ do takiej, ¿eby tylko nie by³o za ³atwo siê wspi±æ. Poza tym mury stanowi³y czêsto tylko ni¿sz± czê¶æ umocnieñ - obmurowane podwala (jak w³a¶nie w Chocimiu) lub pó³dziane stoki. Ponadto w Chocimiu nie zachowa³y siê przedpiersia, co jeszcze obni¿y³o mury o 1,5-2 m.

Chocim
Dwa plany Chocimia.Pierwszy z 1711 roku, drugi rekonstrukcja ukraiñska.

Brody
Austriacki plan cytadeli w Brodach z 1791 roku. W 1812 roku Austriacy zmusili ostatniego z Potockich na Brodach, Wincentego, do wysadzenia w powietrze dwóch bastionów od strony miasta obawiaj±c siê wykorzystania umocnieñ przez ewentualny powrót wojsk Ksiêstwa Warszawskiego. W latach 1809-1812 Brody by³y obsadzone polskim garnizonem.

Czyli zamek dolny w Chocimiu by³ w koñcu bastionowy, czy bastejowy z elementami bastionowymi? Bo plany nie s± zgodne. Chocia¿ w±tpiê, ¿eby Turcy tak± wa¿n± twierdzê, w dodatku w rejonie toczonych walk, opatrywali przestarza³ymi fortyfikacjami.

Nie by³ to dolny zamek tylko nowo¿ytna twierdza Turecka zbudowana w I po³owie XVIII wieku przez francuskich in¿ynierów w systemie bastejowym na miejscu polowych obozów Chodkiewicza i Husseina. W czasopi¶mie Forteca 1/98 jest artyku³ o walkach i przeobra¿eniach XVIII wiecznej Twierdzy Chocim.

Czyli jednak bastejowa?
S±dz±c z tego rysunku, jednak umocnienia obozów warownych polskiego i tureckiego siê z ni± nie pokrywaj±:
http://www.freha.pl/index.php?act=attach&a...st&id=19580

Jaka jest w tym wypadku ró¿nica miêdzy zamkiem a twierdz±? Bo ja specjalnej nie widzê.

Kudak
Artykul o Kudaku na angielskim portalu umocnieñ bastionowych:
http://www.fortified-places.com/kudak/

Generalnie semantyczna np. zamki s± wcze¶niejsze a twierdze pó¼niejsze albo w zamkach mo¿na by³o mieszkaæ a w twierdzach raczej nie mieszkano.

Znasz tak± twierdzê, w której nie by³o pomieszczeñ mieszkalnych???
Masz na my¶li chyba twierdze XIX-wieczne, które spe³nia³y wy³±cznie funkcje wojskowe, a nie np. rezydencjonalne. Ale samo s³owo "twierdza" znane jest ju¿ ze ¦redniowiecza. Tyle, ¿e pierwotnie twierdze pe³ni³y w³a¶nie równie¿ inne funkcje. Z czego nie wynika, ¿e nie by³y twierdzami, lecz ¿e by³y nie tylko nimi.

A Srebrna Góra (powsta³a w XVIII w). W obrêbie obiektów raczej nie mieszkano (w okresie pokojowym), koszary dla za³ogi znajdowa³y siê poza twierdz±. Wiem obiekt nie polski, ale podaje jako przyk³ad.
A co rozumiesz pod pojêciem "wy³±cznie funkcje wojskowe"? Jak rozumiesz twierdzê rezydencjonaln±? Pytam zupe³nie bez z³o¶liwo¶ci w ramach u¶ci¶lenia terminologii.

To Srebrna Góra by³a w takim razie jednym z nielicznych wyj±tków. I niezbyt praktycznym, bo takie koszary zostawiano w czasie wojny na ³up wroga. Ale mo¿e wymusza³y to warunki terenowe.
Funkcje wy³±cznie wojskowe, to znaczy: nie-cywilne. Czyli nie znajdowa³a siê tam siedziba ¿adnej w³adzy cywilnej (np. kasztelana), rezydencja ¿adnego pana, miasto ani obiekt sakralny. Twierdza rezydencjonalna to w³a¶nie taka, która zawiera w obrêbie fortyfikacji rezydencjê - tj. reprezentacyjn± siedzibê pañsk±.

Wracaj±c do kolekcjonowania umocnieñ nowo¿ytnych z szeroko rozumianych ziem polskich. Na forum o zamkach znalaz³em kolejny plan Kijowa, ale zupe³nie ró¿ny od poprzedniego ( http://www.freha.pl/index.php?act=attach&a...st&id=19346 ), wyra¼nie odpowiadaj±cy miastu wczesno¶redniowiecznemu. Jest on du¿o pó¼niejszy, dopiero z XIX w. Podejrzewam, ¿e te ró¿nice miêdzy oboma planami bior± siê st±d, ¿e przedstawiaj± one Stare i Nowe Miasto w Kijowie. Poniewa¿ przedstawiany tu plan jest tak pó¼ny, nie wiadomo, w jakim stopniu wznie¶li te fortyfikacje Polacy, a w jakim - Rosjanie:

http://www.forum.zamki.pl/temat-vt2904.html

Czê¶ciowo widaæ tu umocnienia starszego typu, czê¶ciowo - fortyfikacje bastionowe (na naj³atwiej dostêpnym odcinku). Widaæ tu bastion, 2 dzie³a rogowe i 6 rozbudowanych placów broni (?). 1 z nich ma kszta³t nieregularny i zaokr±glony, raczej bastejowaty, a 1 ma formê pó³bastionu (czy mo¿na to w ogóle nazwaæ placem broni?). Z czym¶ takim jeszcze siê w Polsce nie spotka³em. Ponadto widaæ tu (po prawej stronie) 2 (?) lunety wieloboczne (bastejo- i bastionopodobna). Jeden z 2 naro¿ników naj³atwiej dostêpnej strony jest silnie broniony - 2 placami broni i 2 dzie³ami rogowymi. Drugiego z nich broni bastion i pó³bastionowy plac broni. W sumie znów s± to fortyfikacje "oszczêdno¶ciowe", i to jeszcze bardziej ni¿ w Braniewie czy Legnicy, gdzie wystêpowa³y raweliny, bo tu mamy tylko place broni. Tworz± one po prostu zewnêtrzn± liniê starszych fortyfikacji miasta (czyli wp³yw starow³oski - zapewne dla u³atwienia), wzmocnion± od wewn±trz bastionem, a od zewn±trz - dwoma dzie³ami rogowymi.

Hej dwie sprawy. To co nazwa³e¶ twierdz± rezydencjonaln±, nazywa siê z W³oska Palazzo in fortezza i to nazwa przyjêta w literaturze przedmiotu.
A co do Chocimia. Poogl±da³em sobie fotki z googli i plany i nazwa³bym ten zewnêtrzny obwód bastionowym wedle szko³y starow³oskiej. Maj± odpowiedni narys 5 boczny, wiêc nie wiem czemu ich tak nie nazywaæ.

Palazzo in fortezza to jest typ twierdzy z rozbudowanym programem rezydencjonalnym. Czyli nie ka¿da twierdza rezydencjonalna tu pasuje. Nie wystarczy, ¿e w obrêbie umocnieñ znajduje siê rezydencja.

Tyle, ¿e wg rekonstrukcji w rzucie spo¶ród 6 dzie³ bastionopodobnych tylko 1 ma narys bastionu, natomiast 4 maj± narys wielobocznych bastei (jedna z nich podwójna), a 1 - bastei czworok±tnej.
Jednak ta rekonstrukcja w rzucie nie bardzo zgadza siê z planem, wiêc sam nie wiem, co o tym my¶leæ. Nawet proporcje siê nie zgadzaj± - zamek w³a¶ciwy na planie jest du¿o mniejszy w stosunku do ca³o¶ci, ni¿ na rekonstrukcji. Pewno najlepiej by³oby, gdyby kto¶ dostarczy³ zdjêcia z lotu ptaka.
Ale plan istotnie wskazuje na wyra¼ne cechy starow³oskie. Zdjêcia te¿ raczej to sugeruj±.


Wracamy na Bia³oru¶, bo mam trochê uzupe³nieñ stamt±d. Zamek w Borysowie:
http://www.forum.zamki.pl/temat-vt1012.html
Dwucz³onowy, na planie bardzo symetrycznym (nie dotyczy to zabudowy) i dlatego ciekawy. Wyra¼nie holenderski (s± parkany i drewniana zabudowa wnêtrza - musia³y byæ i wa³y nieoskarpowane, a sama wielko¶æ bastionów te¿ wskazuje na holenderszczyznê). Zamek w³a¶ciwy na planie wyd³u¿onego piêcioboku, na ka¿dym bastionie po 1 kawalierze. Przedzamcze na planie trapezu, jednak bez bastionów na rogach. Od biedy mo¿na je uznaæ za wielk± redutê nowo¿ytn± . Obie czê¶ci po³±czone mostem. Brak drogi ukrytej, a w przypadku zamku w³a¶ciwego tak¿e regularnych fos, zapewne spowodowany po³o¿eniem zamku na wyspach rzecznych, co sugeruje rysunek. Brak te¿ umocnieñ zewnêtrznych.

Nie spotka³em siê nigdy z pojêciem twierdzy rezydencjonalnej. A palazzo in fortezza to chyba jednak nie twierdza z rozbudowan± rezydencj± a w³a¶nie rezydencja z rozbudowanym programem militarnym.
Podaj przyk³ad jaki¶ obiektu, który Twoim zdaniem by³by TR a nie PiF, to mo¿e bêdzie ³atwiej wyja¶niæ o czym w ogóle rozmawiamy.
A co do rekonstrukcji Chocimia to ona taka ma³o realistyczna.
A na zdjêciu lotniczym zdecydowanie bardziej bastejowo to wygl±da

http://maps.google.pl/maps?f=q&source=...021136&z=16

Bo raczej nazywa siê j± po prostu zamkiem. Choæ to chyba mniej precyzyjne okre¶lenie.

Mo¿e i lepiej to tak okre¶liæ - zw³aszcza, je¶li siê we¼mie pod uwagê tak± Caprarolê.

Choæby Borysów wy¿ej. Wyra¼nie widaæ tam dwór czy pa³acyk, ale PiF bym go nie nazwa³.


Fakt, nie widaæ tu nawet tego jednego bastionu, który by³ na rekonstrukcji. Dziwne, ¿e wzniesiono w wa¿nym miejscu umocnienia w przestarza³ym systemie.

http://www.forum.zamki.pl/temat-vt2458.html

Kolejne wa¿ne miasto Bia³orusi - stolica Polesia Piñsk. Sam w sobie nieobronny, ale mia³ 2 zamki - w tym bastionow± cytadelê magnack± Karolin. Zamek trapezowaty, w zbli¿ony do prostok±ta, ustawiony prostopadle do rzeki. Od strony najwiêkszego zagro¿enia 2 du¿e bastiony i szersze fosy, od strony rzeki mniejszy pó³bastion i basteja czworok±tna. Fosy zapewne nawodnione. Jedyny widoczny na terenie zamku budynek zajmuje tylko niewielk± czê¶æ powierzchni, co razem z rozplanowaniem zamku i bram± w wê¿szym boku czyni go podobnym do Pilicy. S³abo widoczna droga ukryta (?) - byæ mo¿e nie wszêdzie by³a; przed wjazdem najwyra¼niej plac broni (czy tylko tam?). Brak dzie³ zewnêtrznych.
¬ród³o twierdzi, ¿e zamek by³ typu francuskiego - chodzi z pewno¶ci± o szko³ê starofrancusk±; w Polsce wyj±tek - i pochodzi³ jeszcze z XVI w., czyli sprzed okresu rozwoju tej¿e szko³y. Szko³a starofrancuska proponowa³a m. in. nadszañce na bastionach (czego tutaj nie widaæ) oraz dodatkowe wa³y w fosach (sypane przed bastionami i rawelinami) - przeciwstra¿e i s³oniczo³a (byæ mo¿e posiada³y je w tym wypadku dwa wiêksze bastiony). Opis wskazuje, ¿e wa³y cytadeli Karolin by³y oskarpowane i wyposa¿one w kazamaty.

Zamek Sapiehów w Wysokiem Litewskiem (obecnie Bia³oruskiem):

http://www.forum.zamki.pl/temat-vt2354.html

Rozplanowanie podobne do Piñska - mniej wiêcej prostok±t z silniej umocnionym jednym z krótszych boków z bram± miêdzy dwoma du¿ymi bastionami. Ten plan nie jest jednak zupe³nie regularny - jeden z tylnych k±tów prostok±ta jest ¶ciêty, a ca³y ty³ - bardziej zaokr±glony. Ponadto nie ma tu bastionów z ty³u, gdzie zapewne bagna nadrzeczne niwelowa³y w znacznym stopniu zagro¿enie. Jest natomiast 6 bastionów po¶rednich przy d³u¿szych bokach - po 3 przy ka¿dym. Nie jest zreszt± pewne, czy s± to na pewno bastiony (wzglêdnie redany), czy mo¿e raczej basteje. Je¶li jednak prawd± jest, ¿e zamek powsta³ w po³owie XVII w., to nale¿y siê spodziewaæ raczej, ¿e bastionów, redanów lub jednych i drugich. Wzd³u¿ ca³ego obwodu znajdowa³y siê podwala, które na najbardziej zagro¿onym odcinku przyjmowa³y kszta³t kleszczowy.
Jest to oczywi¶cie zamek nizinny, tak, jak Borysów i Piñsk. Regularna fosa widoczna jest równie¿ wy³±cznie przy najbardziej zagro¿onym odcinku z bram±. Od lewej i przynajmniej czê¶ciowo od ty³u rolê tê pe³ni³y naturalne cieki wodne - i zapewne bagna. U do³u po prawej os³ania³ zamek równie¿ staw. Jak wygl±da³y fosy po prawej stronie - tego na podstawie planu dowiedzieæ siê nie mo¿na. Mog³y byæ suche, ale prêdzej bym siê spodziewa³, ¿e by³y równie¿ nawodnione (jednak zapewne wê¿sze, ni¿ na odcinku bramnym), ale zaros³y.

Nie wiem, do czego mia³ s³u¿yæ kwadratowy nasyp w pobli¿u bramy (za fos±) - mo¿e by³o to jakie¶ os³aniaj±ce bramê dzie³o ziemne (reduta?) lub te¿ jest to co¶ pó¼niejszego, z czasów, gdy zamek utraci³ ju¿ swoje znaczenie militarne. Pozosta³o¶ci po wcze¶niejszym obiekcie (gródek?) zachowane bez przebudowy na dzie³o twierdzy raczej wykluczam, bo by zosta³y zniwelowane, by nie stwarza³y zagro¿enia dla bramy.

Niestety, poniewa¿ plan przedstawia ruiny, trudno dowiedzieæ siê czego¶ wiêcej o tym zamku, poza ogólnym zarysem jego umocnieñ, lini± brzegów wód (raczej obecn±, ni¿ dawn±) i obecno¶ci± podwali. Zdjêcie, do którego link umieszczono na forum o zamkach ( http://www.skyscrapercity.com/showpost.php...p;postcount=542 ), sugeruje, mimo narysu charakterystycznego dla szko³y starow³oskiej, holenderski brak oskarpowania wa³ów.

Warowny klasztor Bernardynów w H³usku ko³o Mohlewa:

http://www.forum.zamki.pl/temat-vt2350.html

Data 1662 dotyczy zapewne powstania albo ca³ego klasztoru, albo - umocnieñ. Na podstawie tego widoku mo¿na stwierdziæ, ¿e wa³y by³y oskarpowane, bastiony bez orylonów. Po prawej widoczne s± 2 bastiony; miêdzy nimi brama. O lewej pó³bastion, przechodz±cy z ty³u w umocnienia kleszczowe. Na temat fosy, drogi ukrytej, dzie³ zewnêtrznych nie da siê nic powiedzieæ. Twierdza jest bastionowo-kleszczowa, przy czym czê¶æ bastionowa ³±czy elementy w³oskie z holenderskimi, zapewne ze zdecydowan± przewag± w³oszczyzny, mo¿e nawet (mimo braku d³ugich boków i piattaform) starej, je¶li stosunkowo p³askie czo³a bastionów s± zgodne z prawd±. Holenderski jest brak orylonów, natomiast w³oskie jest oskarpowanie ca³ej wysoko¶ci wa³ów i du¿a wysoko¶æ bastionów wzglêdem d³ugo¶ci i szeroko¶ci, zw³aszcza tych dwóch ca³ych bastionów (równie¿ je¶li rysunek oddaje prawdê).

Miasto warowne Starodub, obecnie w Rosji:

http://www.forum.zamki.pl/temat-vt3305.html

Nale¿y s±dziæ, ¿e fortyfikacje powsta³y za czasów polskich, a dok³adnie litewskich. Miasto tworzy zniekszta³cony przez ukszta³towanie terenu (po³o¿enie na skarpie) oraz zapewne rozplanowanie wcze¶niejszej zabudowy kwadrat o d³ugich bokach. Pierwotnie generalnie starow³oski lub starow³osko-bastejowy - nie jest pewne, czy miêdzy naro¿nikami znajdowa³y siê basteje czworok±tne (jak wskazuje plan), czy bastiony po¶rednie (jak wskazuje logika), ale ja bym zak³ada³ raczej to drugie i zniekszta³cenie na planie. Rozmyty zarys wa³ów wskazuje jednak, ¿e by³y to umocnienia ziemne nieoskarpowane, czyli wp³yw szko³y holenderskiej. Nie wiadomo, czy bastiony mia³y uszy, czy nie. Lepiej zachowany, prawy górny bastion naro¿ny wskazuje, ¿e raczej ich nie by³o, czyli znów wp³yw holenderski.
Na naro¿nikach 3 bastiony i 1 pó³bastion. Na 3 bokach kwadratu po 3 domniemane piattaformy - za wyj±tkiem frontu nadrzecznego, gdzie zastosowano ju¿ wtedy rodzaj fortyfikacji kleszczowych. Jedna z piattaform bardzo du¿a, równie¿ z czym¶ w rodzaju kleszczy, tworzy zatokê, broni±c± bramy. Fosy oczywi¶cie suche - znaj±c szko³y w³oskie, nale¿y siê spodziewaæ, ¿e by³y takie od pocz±tku.

W pó¼niejszych czasach twierdzê zmodernizowano, a dok³adnie "sholendrzono" (w ka¿dym razie, powsta³ taki projekt, który najwyra¼niej przedstawia ten plan). Powiêkszono prawy dolny bastion naro¿ny, ¶rodkow± z powy¿szych piattaform równie¿ powiêkszono - i to znacznie, jedn± z s±siaduj±cych z ni± zlikwidowano, czê¶æ kleszczy nadrzecznych wymieniono na pó³bastion, zmieniono nieco przebieg wa³ów. Poszerzono te¿ znacznie fosy.
Zapewne nie jest to pe³na wiedza o zmianach, poniewa¿ linie projektowanego przebiegu umocnieñ s± niewyra¼ne.

Nie mo¿na te¿ z planu odczytaæ nic na temat drogi ukrytej ani dzie³ zewnêtrznych. Niejasna jest kwestia podwali.

Nie wiem, co siê z tymi postami dzieje; taki post mi wyskoczy³. Za³±czniki pojawiaj± siê raz pod tym postem, raz pod tym na dole.

Zamek w Zas³awiu - ale nie ten, w którego ruinach wysadzi³ siê Wokulski, bo tamten jest na Ukrainie, a ten - na Bia³orusi (Zas³aw Litewski). Nazwa "Zas³aw" pochodzi od imienia ksi±¿±t ruskich Izjas³aw, a takich ksi±¿±t by³o paru. Fortyfikacje nowo¿ytne wzniesiono w II po³. XVII w., za czasów Jana Hlebowicza.

http://www.forum.zamki.pl/temat-vt2074.html

Zamek ma rozmiary 100 x 200 m i plan prostok±ta z 2 bastionami po¶rednimi przy d³u¿szych kurtynach, czym przypomina Pilicê. Z kolei ko¶ció³ (dawny zbór ariañski, ob. cerkiew) w obrêbie umocnieñ przypomina mi inn± twierdzê jurajsk± - Danków. Byæ mo¿e, ¿e Zas³aw by³, tak, jak najwyra¼niej Danków, obozem warownym, bo co¶ du¿o jest tam wolnego miejsca. Móg³ jednak tak¿e pe³niæ rolê refugium dla ludno¶ci. Wie¿a ko¶cielna prawdopodobnie s³u¿y³a równie¿ do celów obserwacyjnych. Za Sapiehów na terenie twierdzy zbudowano klasztor Dominikanów - zapewne rolê ko¶cio³a klasztornego pe³ni³ dawny zbór.

Wg ¼ród³a, umocnienia maj± byæ starow³oskie. Moim zdaniem, jest to raczej wymieszana po po³owie starow³oszczyzna z holenderszczyzn±. Sam narys jest niby starow³oski, bo orylony s± w³oskie, bastiony po¶rednie jako takie - starow³oskie, ale z drugiej strony mamy tu nieoskarpowany wa³ i nawodnion± fosê. Zreszt± i te rozmiary bastionów po¶rednich s± nie bardzo w³oskie.
Istnieje ponadto w±tpliwo¶æ, czy domniemane bastiony po¶rednie s± na pewno bastionami. Widzia³em gdzie¶ plan, na którym bastion przybramny wygl±da³ raczej jak basteja. Na za³±czonym planie te¿ przypomina on bastejê kolist±, a w dodatku na planie tym podobne dzie³a widoczne s± tak¿e przy pozosta³ych 3 kurtynach - a nie przy tylko 1 - z tym, ¿e maj± raczej kszta³t redanów. Czyli mamy zagadkê. Zdaje siê jednak, ¿e typowe starow³oskie bastiony bywa³y ni¿sze od kurtyn (rzecz raczej niespotykana w przypadku bastei, które jednak tkwi³y g³êbiej w idei baszty ¶redniowiecznej), co ma miejsce w przypadku dzie³a przybramnego i wskazuje, ¿e to jednak istotnie móg³ byæ bastion po¶redni. Najwyra¼niej jednak pozbawiony by³ on orylonów.
Nic nie wiem o drodze ukrytej ani o dzie³ach zewnêtrznych.

Najwiêkszym dla mnie odkryciem w Zas³awiu s± wykonane wy³±cznie z ziemi orylony - z czym¶ takim siê jeszcze nie spotka³em.


W Zas³awiu ma znajdowaæ siê te¿ ko¶ció³ obronny, ale nie wiem, w jakim systemie jest ufortyfikowany.