Tekst ponizej jest (nieco skróconym) tlumaczeniem artykulu z ksiazki p.r. M Rabinowicza Древняя одежда народов Восточной Европы, dotycz±cego odziezy litewskiej. Nazwy miejscowosci podane s± - o ile udalo mi sie je znale¼æ - w brzmieniu litewskim, jesli nie - w wersji rosyjskiej.
Koszula i spódnica. Zachowane pod naszyjnikami-grzywnami czy te¿ bransoletami kawa³ki lnianej tkaniny pozwalaj± przypuszczaæ, ¿e kobieca koszula szyta by³a z bia³ej lnianej tkaniny z wysokim, zakrywaj±cym szyjê ko³nierzem i d³ugimi rêkawami. Na podstawie materia³u etnograficznego (Mastonytė, 1961, p.175-178.pav.1) mo¿na przypuszczaæ, ¿e by³a ona prost± w kroju tunik±; taki krój koszul zachowa³ siê na Litwie prawie do koñca XIX w.
Drugim podstawowym elementem ¿eñskiego stroju by³a spódnica (autorka uzywa tu slowa "spódnica",choc u nas podobna czesc stroju okresla sie raczej jako zapaskê- przyp.t³um.) , jednak w materiale archeologicznym jej ¶lady prawie siê nie zachowa³y. W okolicy ©iauliai (miejscowo¶æ Me¹kiai-Jak¹taièiai), w bardzo bogatym kobiecym pochówku 55 w okolicach goleni zmar³ej odkryto ok. 200 zdobionych wybijaniem br±zowych romboidalnych blaszek o rozmiarach 3,3x4,3 cm. Dziêki nim zakonserwowa³y siê do¶æ du¿e kawa³ki we³nianej tkaniny, do której blaszki przyczepione by³y bardzo gêsto, tak, ¿e zachodzi³y na siebie jak rybia ³uska. (rys. 47a). Prawdopodobnie by³ to brzeg ozdobnej spódnicy. W niektórych pochówkach zachowa³y siê wyra¼ne ¶lady zdobieñ fartucha, co po¶rednio mówi nam o fakcie noszenia spódnicy, poniewa¿ fartuch niew±tpliwie zak³adany by³ na spódnicê: podstawow± jego czê¶ci± by³o zakrywanie niezszytej przedniej jej czê¶ci. Spódnice szyte by³y z kilku prostok±tnych kawa³ków we³nianej tkaniny, zachodz±cych na siebie. By³y one szerokie i d³ugie (ozdoby fartucha znajdowane s± nieco poni¿ej po³owy goleni, a fartuchy by³y krótsze od spódnicy, z czego wynika, i¿ d³ugo¶æ tej ostatniej siêga³a prawie do kostek). W okolicach talii spódnica by³a ¶ci±gniêta i umocowana tkanym paskiem, do którego czasem przyczepiano okr±g³± br±zow± zawieszkê, pokryt± p³atkowym srebrem i ozdobion± piêcioma oczkami z ciemnoniebieskiego szk³a (Kulikauskienė R., Rimantienė R. 1958 pav. 458). Takie zawieszki (ponad 20 egz.) do tej pory znane s± wy³±cznie z wybrze¿a Morza Ba³tyckiego, gdzie spotyka siê je w ¿eñskich pochówkach, datowanych na VIII-IX w. n.e. (Kiauleikiai, Lazdininkai - oba w rejonie Kretyngi, Palangi, itd.), zwykle z prawej strony w okolicach biodra.
Najstarsze fragmenty tkanego pasa, wykonanego technik± wicia na terytorium Litwy znane s± z pochówku IV- pocz. V w. n.e. w Медженис (rejon Prienai). Najpopularniejsze by³y one w koñcu 1- pocz±tku drugiego tysi±clecia n. e.. ¦wiadcz± o tym nie tylko znajdowane w kobiecych pochówkach fragmenty tkanych pasów, ale i miniaturowe narzêdzia pracy, s³u¿±ce do ich wytwarzania (Volkaitė-Kulikauskienė R. 1970, p.85). Najlepiej zachowa³ siê tkany pas z pochówku X-XI w. w Paragaudis (rejon ©ilale) (rys.47 B). O szerokim rozpowszechnieniu w¶ród dawnych Litwinów tkanych pasów i ró¿nych krajek w ¿yciu codziennym ¶wiadczy czêste wystêpowanie podobnych wyrobów w pochówkach z koñmi z pocz. II tysi±clecia n.e. Zazwyczaj zwi±zywano nimi koñsk± grzywê lub ogon (Pakalni¹kiai, rej. ©akiai) (Volkaitė-Kulikauskienė R., 1971, pav.2).
Najstarsze przypadki zdobieñ fartucha to znaleziska, datowane na IV w. n.e. (cmentarzysko p³askie Upyte, rej. Paneve¾ys, pochówek nr 7) Jest to podwójny rz±d br±zowych pod³u¿nych spiral, które le¿a³y w poprzek ko¶ci goleni. Obszywanie dolnej czê¶ci fartucha spiralami by³o najbardziej powszechnym sposobem zdobienia go w epoce wczesnofeudalnej. W Gintaliske rej. Plungė) w kobiecym pochówku, datowanym na X-XI w, fartuch by³ ozdobiony kilkoma rzêdami br±zowych spiral tak, ¿e pokryta nimi by³a ca³a dolna czê¶æ fartucha (rys.48). W bardziej skomplikowany sposób by³ ozdobiony brzeg fartucha ze ®viliai. (rej. ©ilale). Tutaj br±zowe spirale, u³o¿one w piêciu rzêdach by³y jedynie po³±czone br±zowymi p³ytkami- rozdzielaczami (rys.49). Taka br±zowa „wstêga” mia³a tylko 17 cm d³ugo¶ci, czyli fartuch by³ do¶æ w±ski, taki, jak na najdawniejszych wyobra¿eniach Litwinów z Prus Wschodnich XVI-XVII w. (Praetorius 1871).
Zdobione br±zem fartuchy odkryto tylko w bogatych kobiecych grobach. Niew±tpliwie, u¿ywano równie¿ i zwyk³ych, pozbawionych ozdób fartuchów, które nie pozostawi³y po sobie ¿adnych ¶ladów. Z danych etnograficznych wiemy, ze fartuch (prijuoste), by³ obowi±zkow± czê¶ci± tradycyjnego stroju kobiecego od najdawniejszych czasów do koñca XIX w. (Mastonytė, 1964, p.146-147; 1961, p.108).
Oprócz opisanych wy¿ej trzech podstawowych czê¶ci domowej odzie¿y kobiecej, nale¿y jeszcze wspomnieæ bêzrêkawnik, czyli staniczek, który pojawi³ siê w koñcu I - pocz. II tysi±clecia n.e. By³ to element garderoby konieczny w zwi±zku z warunkami klimatycznymi; w ikonografii z drugiej po³owy XVI w. (Heldt, Reklaitis, 1968, nr 7), a tak¿e pisemnych ¼ród³ach z wieku bezrêkawnik figuruje jako obowi±zkowa czê¶æ kobiecego stroju. Na koniec, na ¯mudzi (®viliai, Pae¾eriai, Upīte - wszystkie w rej. ©ilale) w niektórych kobiecych pochówkach z X-XI w. w okolicach piersi znaleziono dwie pary br±zowych szpil z g³ówkami w kszta³cie krzy¿a. Jedna para szpil by³a znacznie mniejsza od drugiej. Je¶li du¿e szpile by³y u¿ywane do spinania wierzchniej odzie¿y noszonej na ulicy – p³achty noszonej na ramionach, to mniejsze ozdabia³y bezrêkawnik czy staniczek.

Wierzchnia odzie¿ „na ulicê”. Wierzchni± odzie¿± kobiec± „na ulicê” od dawna by³a p³achta, narzutka (skepeta), noszona na ramionach . Najstarsze fragmenty takiej czê¶ci stroju odkryto na we wschodniej Litwie, w pochówkach szkieletowych kon. IV – pocz.V w. n.e. Szczególnie bogate s± znaleziska z kurhanu w Mie¿anach (rej. ©venèionys - ¦wiêciany) (Kaczyñski 1963, s 119-136, rys 17-20, Покровский, 1897 s 168-181, tabl. XI) – fragmenty grubej we³nianej tkaniny, ozdobionej br±zowymi rureczkami-cylindrami o d³ugo¶ci 3-5 cm. Na postawie analogicznych znalezisk z Kairenai (w okolicach Wilna) i Seiliunai (rej. Lazdijai) (Sadauskaitė, 1959, p.59-70) by³y wykonane rekonstrukcje takich narzutek. Narzutka sk³ada³a siê z du¿ego, czworok±tnego kawa³ka materia³u, którego brzegi by³y ozdobione rzêdem u³o¿onych jedna za drug± rureczek (Kulikauskienė R., Rimantienė R., 1958 pav. 261-262). Na noszenie takich narzutek przez ca³e pierwsze i pocz±tek drugiego tysi±clecia wskazuj± czêste znaleziska w pochówkach w zachodniej, centralnej i pó³nocnej czê¶ci Litwy Centralnej szpil i fibul. Szczególnie szeroko u¿ywano do spinania narzutek parzystych szpil, po³±czonych jednym lub kilkoma ³añcuszkami, ale czasami spinano je pos³uguj±c siê tylko jedn±, bogato zdobion± szpil±. W niektórych pochówkach szkieletowych z IX-XII w. przy w/w szpilach zachowa³y siê do¶æ du¿e fragmenty samej narzutki (rys.50) z do¶æ grubego we³nianego materia³u. Przewa¿aj± tkaniny utkane z u¿yciem czterech nicielnic (2/2). Te narzutki-p³achty noszone na ramionach zdobiono odmiennie w ró¿nych rejonach Litwy. Na wybrze¿u Morza Ba³tyckiego w brzeg narzutki by³y wetkane krajki innego koloru (pochówek p³aski, Palanga grób nr 151, analogiczne fragmenty znaleziono na cmentarzysku Kiauleikiai ). Rogi takich narzutek by³y zakoñczone frêdzlami z krajek, które mog³y byæ zdobione br±zowymi spiralkami. W samym centrum ¯mudzi (©aukotas rej. Radvili¹kis, Паукнис rej. Raseinai) brzegi i koñcówki narzutki ozdobione by³y br±zowymi romboidalnymi blaszkami, dok³adnie takimi, jakie ozdabia³y odzie¿ z wymienionego wcze¶niej pochówku kobiecego w miejscowo¶ci Me¹kiai-Jak¹taièiai. Zdobione metaloplastyk± br±zowe blaszki w kszta³cie rombów, najczê¶ciej o rozmiarach 5x3,5 cm to charakterystyczny element zdobniczy odzie¿y w tej czê¶ci Litwy. Nale¿y jednak podkre¶liæ, ¿e takie bogato zdobione narzutki noszone by³y jedynie przez warstwy wy¿sze. W ogóle ozdobione metalem narzutki na plecy s± zjawiskiem do¶æ rzadkim i w innych miejscach na Litwie prawie nie wystêpuj±. Mo¿na tu wspomnieæ jedynie pochówek nr 42 w Лайвяй (rej. Kretynga), gdzie znaleziono niewielki fragment grubej we³nianej tkaniny, z wetkanymi w niego kilkoma rzêdami kó³eczek z br±zu.
W tym samym okresie, oprócz zdobionych br±zem, u¿ywano i prostszych narzutek na ramiona, które siê nie zachowa³y. Zapewne w ch³odn± pogodê kobiety nosi³y po dwie, a nawet po trzy p³achty-narzutki. Na cmentarzysku w Kiauleikiai ( pochówek nr 17), z zewnêtrznej strony naszyjnika-grzywny odkryto tkaninê dwóch rodzajów – cienk±, o splocie p³óciennym (1/1) i grub±, we³nian±, o splocie rz±dkowym, wykonan± za pomoc± czterech nicielnic (2/2). O rozmiarach i gamie kolorystycznej narzutek nie mamy wiadomo¶ci. Uwa¿a siê, ¿e ich rozmiary by³y ró¿ne, ale wierzchnie narzutki powinny byæ wiêksze. Odkryte na £otwie mia³y rozmiar 1x1,5 m. (Vahter, 1931, s.289).
Istnieje mo¿liwo¶æ, ¿e zim±, oprócz narzutek (szczególnie w rodzinach bogatszych), u¿ywano równie¿ futer: w pochówkach p³askich Kiauleikiai odkryto resztki futra zwierzêcego. Futra zapewne by³y du¿ych rozmiarów, bez rêkawów, z przodu zapinane du¿ymi br±zowymi szpilami, po³±czonymi miêdzy sob± ³añcuszkami (patrz rys.50). Tak± ciep³± wierzchni± kobiec± odzie¿ u Litwinów z Prus Wschodnich wspomina w XVII w. Brand (Brand 1702, s.98 )

Nakrycia g³owy. Najbardziej rozprzestrzenione w I- pocz±tku II tysi±clecia n.e. by³y pó³sferyczne we³niane lub skórzane czapeczki, czêsto bogato zdobione br±zem. Czapeczki, ozdobione br±zowymi zausznicami, znane by³y w nadmorskich rejonach Litwy ju¿ we wczesnej epoce ¿elaza. Podobne zausznice by³y szeroko rozpowszechnione a¿ do drugiej po³owy I tysi±clecia naszej ery, przy czym ich zasiêg siê zwiêkszy³, a same ozdoby uleg³y znacznemu zró¿nicowaniu. Na prze³omie i w pierwszych wiekach naszej ery czapeczki przyozdabiano dwoma niewielkimi, po³±czonymi jak ogniwa w ³añcuchu, spiralnymi zausznicami. (Раудоненай, rej. Jurbarkas) W II-III w. n.e. pojawi³y siê wiêksze (¶rednica do 10 cm) spiralne zausznice, przyczepiane po jednej sztuce z obu stron czapeczki.(rys.51 B). Najbardziej rozpowszechnione by³y te zausznice w centralnej Litwie, gdzie, oprócz tego, u¿ywano bogato ornamentowanych p³ytkowych ozdób g³owy - tarczek skroniowych, wykonanych technik± odlewania, o ¶rednicy do 12 cm (rys 51 c). W IV-VI w. n.e. na Litwie wschodniej na czapeczkach noszono pier¶cieniowate zausznice (rys.51 a). O szerokim rozpowszechnieniu zausznic ¶wiadczy ok. 40 stanowisk, gdzie by³y znalezione.
W drugiej po³. I tysi±clecia n.e. zausznice na czapeczkach wysz³y z mody i spotyka siê je jedynie bardzo sporadycznie (Stakai, rej ©alèininkai, Jurgaièiai rej. ©ilale)
W III-IV w n.e. na litewskim Pomorzu czêsto ca³± powierzchniê czapeczki pokrywano br±zowymi ozdobami. Czapeczka, znaleziona w pochówku m³odej dziewczyny - grób nr 12- cmentarzysko Шярнай, rejon K³ajpedy jest usiana maleñkimi, wypuk³ymi, br±zowymi blaszkami podobnymi do guziczków – przycisków, tworz±cymi ornament z trójk±tów, a brzegi tego nakrycia g³owy ozdabia³y swobodnie zwisaj±ce br±zowe spiralki o binoklowatej formie (rys 51 e). Na uwagê zas³uguje równie¿ bogate ¿eñskie nakrycie g³owy z pochówku nr 22 z p³askiego cmentarzyska Курмайчай, pokryty takimi samymi, tylko zró¿nicowanymi pod wzglêdem kszta³tów i rozmiarów, br±zowymi blaszkami.
Kobiece nakrycia g³owy na Pomorzu Litewskim równie¿ w czasach pó¼niejszych wyró¿niaj± siê bogactwem ozdób. W po³owie I tys. n.e. brzegi czapeczek zdobione by³y rzêdem pionowych rurek z br±zu i „wst±¿k±” z br±zowej blaszki (rys 52 a), w VII-IX w. - br±zowymi, a czasami srebrnymi lub pokrytymi srebrem nerkowatymi lub sercowatymi zawieszkami. ( Vė¾aièiai rej K³ajpedy Jurgaièiai – rys 52 B)
Ozdabianie brzegów czapeczek zawieszkami to zjawisko typowe nie tylko dla Pomorza, ale i dla innych rejonów Litwy. Ozdoba nakrycia g³owy m³odej kobiety z pochówku VI w n.e. w Veliuona rej. Jurbarkas przypomina bogaty naszyjnik; sk³ada siê ono z podwójnych czworok±tnych br±zowych blaszek, przyczepionych do odlewanych zawieszek, po³±czonych miedzy sob± br±zowymi spiralkami (rys. 52 w). Widocznie by³ to brzeg czapeczki; pod nim i obok czaszki znaleziono znaczne fragmenty materia³u. Podobne ozdoby znaleziono na Litwie centralnej na cmentarzyskach Pa¹u¹vis, Upīte , Ver¹vai. Jednak ozdobê z Ver¹vai zarówno ze wzglêdu na d³ugo¶æ 105 cm, jak i miejsce znalezienia nale¿y zaklasyfikowaæ do naszyjników. Takie same zawieszki czêsto zdobi³y ró¿ne elementy stroju, lub wykorzystywano je do tworzenia bi¿uterii.
Czapeczki by³y szeroko rozprzestrzenione pod koniec I- na pocz±tku II tys. n.e., jednak w tym czasie ograniczano siê do zdobienia ich brzegów. G³ównym elementem zdobniczym by³y br±zowe spiralki ró¿nej d³ugo¶ci, znajduj±ce siê na brzegach czapeczek, przy czym ulubion± by³a kompozycja „szachownica”. Czasami uzupe³niano j± bursztynowym paciorkiem (Palanga) . Skromniejsze zdobnictwo czapeczek z tego okresu charakterystyczne jest nie tylko dla Pomorza, ale i dla pó³nocnej czê¶ci Litwy Centralnej, gdzie na równi ze spiralami u¿ywano czasem br±zowych blaszek w kszta³cie guzików (Линксмучай).
Wyj±tkiem tu jest tylko ¯mud¼, gdzie przez ostatnie 10 lat na ca³ym szeregu cmentarzysk (Bikavėnai, rej. ©ilutė, Paragaudis, Upyne, ®viliai, ®±sinas rej. ©ilale) odkryto bogato zdobione br±zem czapeczki. W ca³ym rzêdzie kobiecych pochówków X-XI w. by³y odnalezione dobrze zachowane egzemplarze, pozwalaj±ce odtworzyæ nie tylko sam± czapeczkê, ale i proces jej wytworzenia. Przy produkcji czapeczki brano dwie do¶æ grube plecione tasiemki, na które nizano br±zowe kó³eczka o ¶rednicy 5-7 mm. Potem obie tasiemki splatano ze sob±, a dla nadania im sprê¿ysto¶ci miêdzy nie wplatano niæ (rys 51 B). Takim sposobem otrzymywano ta¶mê szeroko¶ci 1,5 cm pokryt± dwoma rzêdami br±zowych kó³eczek. Skrêcaj±c ta¶mê spiralnie wzwy¿, otrzymywano wysok± sto¿kowat± lub pó³sferyczn± czapeczkê o wysoko¶ci od 14,5 do 21,5 cm. Przedni± czê¶æ czapeczki, oprócz tego, zdobiono 13-15 wisiorkami, podobnymi w kszta³cie do klonowych skrzyde³ek. (rys 51 d) Czapeczki by³y twarde i ciê¿kie, najprawdopodobniej nosi³y je bogate kobiety i to wy³±cznie na uroczyste okazje. Czapeczki kobiet mniej zamo¿nych by³y zdobione jedynie id±cym wzd³u¿ brzegu ³añcuszkiem, do którego przyczepiano dwie lub cztery zawieszki w kszta³cie klonowych skrzyde³ek (Bikavėnai, pochówki 221, 224, 243 i in.)
Czó³ka z br±zu, (diademy, „wieñce”) – to nieod³±czny element ubioru dziewczêcego. Nale¿y ten typ nakrycia g³owy uwa¿aæ przede wszystkim za ozdobê, ale pe³ni³ on te¿ pewn± funkcjê praktyczn±, przytrzymuj±c w³osy. Nierzadko czó³ka by³y po³±czone ze specjaln± fryzur±. O popularno¶ci podobnych wyrobów ¶wiadczy ich d³ugie bytowanie – od pierwszych wieków n.e. a¿ do XIV w . Czasami obok nich w pochówkach zachowuj± siê znaczne fragmenty materia³ów organicznych, co sugeruje przyczepianie br±zowych ozdób do tkanych wst±¿ek, noszenie ich na nakryciu g³owy. Tylko nieznaczna czê¶æ br±zowych diademów zak³adana by³a bezpo¶rednio na w³osy.
Podstawowymi elementami diademów by³y br±zowe spiralki i p³ytki rozdzielaj±ce. Wszystkie mo¿liwe kombinacje spiralek pod wzglêdem d³ugo¶ci i ilo¶ci rzêdów, ró¿nice w szeroko¶ci i ornamentyce p³ytek rozdzielaj±cych, lub wykorzystanie dwóch metali – br±zu i srebra, paciorków, urozmaica³y wygl±d wieñców (spotykamy tak skromne, z jednego-dwóch rzêdów spiralek, jak i pyszne, wysokie, podobne do diademów), czêsto oddaj±c ró¿nice terytorialne i chronologiczne, a w procesie kszta³towania siê spo³eczeñstwa klasowego, tak¿e socjalne.
Najwcze¶niejsze „wieñce” z pierwszych wieków naszej ery zazwyczaj sk³ada³y siê z dwóch (Eiguliai) lub trzech (Pa¹u¹vis) rzêdów br±zowych spiral, rozdzielonych niewysokimi p³ytkami. Czasami za¶ – ze skrêconego sznureczka, na który grupami po trzy sztuki by³y nanizane br±zowe kó³eczka z drutu o przekroju trójk±tnym lub pó³okr±g³ym (Eiguliai). Znane s± „wieñce” ze skórzanego lub tkanego paska, pokrytych rzêdami pustych br±zowych szyszeczek (Kurmaièiai). W po³. pierwszego tysi±clecia n.e. pojawi³y siê wy¿sze „wieñce”, sk³adaj±ce siê najczê¶ciej z piêciu rzêdów br±zowych spiral, rozdzielonych w±skimi br±zowymi odlewanymi p³ytkami (Pa¹u¹vis, Plinkaigalis, rejon Kėdainiai, ©arkai, rej. ©ilale, Trivalakiai i in.) W rejonie potylicy „wieñce” by³y zakoñczone czasami pod³u¿n±, bogato zdobion± p³ytk±, dziêki której mo¿liwe by³o zwê¿anie lub poszerzanie „wieñca” w zale¿no¶ci od rozmiarów g³owy (Rys. 53 a). Oprócz tego, w pochówkach w ©arkai (Tautavicienė, 1974 r. 67-74) obok czó³ek znaleziono du¿e br±zowe spirale (¶r. ok. 2 cm., d³. 12-20 cm). Do koñców podobnych spiral, znalezionych na cmentarzysku Plinkaigalis by³y przyczepione ³añcuszki z zawieszkami. Nale¿y podkre¶liæ szerokie wystêpowanie tych spiral. Do tej pory zarejestrowano 17 miejsc, w których znaleziono ok. 60 egzemplarzy tego typu ozdoby. Pojawi³a siê ona w V-VI w n.e. i by³a u¿ywana a¿ do IX w. Wewn±trz spiral zazwyczaj znajdowa³ siê pêczek grubych sznurków, a po¶rodku czasem jeszcze owiniêty cienk± nitk± prêcik (rys 53 B), s³u¿±cy do nadania d³ugiej spirali odpowiedniego wygiêcia. Na cmentarzysku Jauneikiai spirale osi±ga³y 36-40 cm. (pochówki 439, 459). Dotychczas takie spirale o du¿ej ¶rednicy znalezione zosta³y w centrum ¯mudzi, na Litwie Centralnej i pó³nocnej jej czê¶ci. S±dz±c na podstawie po³o¿enia spiral w pochówkach mo¿na zaryzykowaæ wniosek, ¿e by³y one bezpo¶rednio zwi±zane z kobiec± fryzur±. Zapewne nawijano na nie i zaczesywano do góry d³ugie w³osy, jak to widzimy na rys 53 a. Na d³ugie spirale w³osy nawijano poczynaj±c od czo³a, a krótsze s³u¿y³y jedynie do nawijania w³osów na potylicy. To przypuszczenie potwierdza i spirala z cmentarzyska Sauginiai, której ¶rodkowa czê¶æ wskutek d³ugotrwa³ego u¿ytkowania by³a znacznie wytarta. Na cmentarzysku Pae¾eriai najlepiej zachowa³ siê „wieniec” z pochówku 78 dat. na prze³om VIII-IX w. z bogatym inwentarzem datuj±cym. Sk³ada³ siê on ze wst±¿ki, do brzegu której z obu stron przyczepione by³y br±zowe kó³eczka, miêdzy którymi pozostawiono niewielk± woln± przestrzeñ. Wieniec by³ zwi±zany w rejonie potylicy lu¼no spadaj±cymi na ramiona dwoma tasiemkami w ró¿nych kolorach: koñce tasiemek by³y ozdobione niewielkimi spiralkami i zawieszkami w kszta³cie klonowych skrzyde³ek.
Du¿ym zró¿nicowaniem odznaczaj± siê „wieñce” IX-XII w. Masywne, wysokie, sk³ada³y siê one z piêciu lub nawet sze¶ciu rzêdów spiral, rozdzielonych wysokimi br±zowymi p³ytkami, których powierzchnia zdobiona by³a ornamentem z kó³ek (Girkaliai) Nierzadko ( g³ównie na litewskim Pomorzu) przednia czê¶æ „wieñców” sk³ada³a siê z rzêdów br±zowych, emaliowanych i szklanych paciorków (Girkaliai, Gintaliske) (rys. 54 a).
W pó³nocnej czê¶ci Litwy Centralnej g³ówn± czê¶æ w konstrukcji „wieñca” stanowi³y p³ytki rozdzielaj±ce, a spiralki o d³. 4-5 cm by³y u¿ywane tylko dla ich po³±czenia (Jauneikiai). Nierzadko du¿e czworok±tne p³ytki pokrywane by³y listkami srebra (rys.55). Takie „wieñce” by³y do¶æ ciê¿kie. Dlatego w³a¶nie nie przypadkiem w Jauneikiai razem z nimi znajdowano opisane wy¿ej du¿e spirale do tworzenia specjalnej fryzury, bardzo wygodnie podtrzymuj±cej ciê¿kie „wieñce”.
Aby zmniejszyæ wagê wysokich „wieñców”, p³ytki rozdzielaj±ce zaczêto wytwarzaæ z cienkiej, br±zowej blaszki, odpowiednio j± wyginaj±c. W ju¿ wspomnianym pochówku 55 kobiety w Me¹kiai-Jak¹taièiai te p³ytki wykonane by³y z cienkiej blaszki t-kszta³tnego przekroju. Du¿e p³ytki z blaszki nadawa³y „wieñcowi” masywno¶æ i jednocze¶nie by³y wzglêdnie lekkie (Ляпоряй, rej. Joni¹kis).
P³ytek z cienkiej blaszki szczególnie czêsto u¿ywano do produkcji „wieñców” na Litwie Wschodniej. Tutaj ozdobami by³y du¿e, bogato zdobione blaszki o rozmiarach 7,5x5,2 cm lub 4,5x4,5 cm. i br±zowe spiralki (Volkaite-Kulikauskiene, 1975, s. 85-95). Czasami dodatkowo „wieniec” by³ ozdobiony w czê¶ci potylicznej spadaj±cymi na ramiona ³añcuszkami z wisiorkami-dzwoneczkami na koñcach (rys 54 B). Na Litwie Centralnej p³ytki by³y czasami zastêpowane przez cylinderki z blaszki (Pajuostis rej. Panevė¾ys (Michelbertas, 1972 s 27).

Specjalnym typem kobiecego nakrycia g³owy by³a namitka. Najlepiej jeste¶my j± w stanie zrekonstruowaæ na podstawie materia³ów cmentarzyska w Palandze, gdzie znaleziono kilkadziesi±t kobiecych pochówków IX-X w n.e., wyró¿niaj±cych siê specyfik± nakryæ g³owy: obok czaszki zazwyczaj le¿a³y dwie szpilki: jedna ma³o rzucaj±ca siê w oczy, ¿elazna, po³o¿ona poziomo nad g³ow± i druga – ozdobna, zazwyczaj z posrebrzon± g³ówk± , w pozycji pionowej obok prawej skroni (Volkaite-Kulikauskiene, 1964 s. 42 il.1) Czasami na miejscu ostatniej szpilki le¿a³a fibula „kuszowata”. Oprócz tego, w niektórych pochówkach ko³o g³owy znajdowano drobne koraliki szklane. Na podstawie po³o¿enia ozdób, a tak¿e nieznacznych szcz±tków tkaniny lnianej (tkanej na trzech nicielnicach), podjêto próby rekonstrukcji podobnych kobiecych nakryæ g³owy (Tam¿e, tabl. 6 i z bia³ej lnianej tkaniny, której krawêdzie by³y zdobione ró¿nokolorowymi drobnymi koralikami. Tak± tkanin± kobiety zawija³y g³owy, a jej koñce zwi±zywano z prawej strony. Dla trwa³o¶ci wêze³ spinano jeszcze ozdobn± szpil± b±d¼ zapink±. (rys 54 c). Prostsz± szpil± prawdopodobnie spinano zwi±zane w wêze³ w³osy: by³a ona niewidoczna. Zapewne w tych pochówkach spotykamy tradycyjne p³ócienne nakrycie g³owy zamê¿nych kobiet, wystêpuj±ce jeszcze w XVIII-XIX w. – tak zwan± namitkê (nuometas).
Kobiece obuwie. Informacji o kobiecym obuwiu prawie nie ma. Najdawniejsze by³o zszyte ze skór dzikich i domowych zwierz±t futrzane obuwie bez obcasa. Zapewne tak, jak na terenie s±siedniej £otwy, kobiety nosi³y onuce z materia³u, na które nak³ada³y skórzane chodaki (obuwie z jednego kawa³ka skóry, ¶ci±gniêtego rzemieniem), a biedniejsze ch³opki – ³apcie z ³yka. Znaleziska kobiecego obuwia znamy jedynie z grodów. Tak na terenie wileñskiego Dolnego Zamku w warstwie XIII-XV w. znaleziono du¿e fragmenty skórzanego obuwia i nawet kopyto do ich wykonywania. (Navickas, 1964 s188-196). Kobiece obuwie by³o bez obcasa, z ostrym noskiem, silnie przewê¿one w ¶rodku, z przyszywan± podeszw± i niewysok± cholewk±: sznurowano j± i ¶ci±gano. Zapewne podobna by³o i obuwie ch³opek, chocia¿by to ¶wi±teczne.
Ró¿nice terytorialne. Podstawowe czê¶ci kobiecego stroju w I- pocz. II tysi±clecia n.e. by³y jednakowe na ca³ym terenie Litwy. Ró¿nice regionalne najwyra¼niej objawia³y siê w bi¿uterii.
Ju¿ w pierwszych wiekach n.e. najbardziej wyra¼ne by³y ró¿nice w sposobie ozdabiania czapeczek. Je¶li na Pomorzu litewskim czapeczki najczê¶ciej zdobione by³y wypuk³ymi br±zowymi blaszkami podobnymi do guzików, to dla Centralnej i Wschodniej Litwy charakterystyczne s± ró¿ne wisz±ce ozdoby. W Centralnej Litwie by³y popularne spiralne zausznice i odlewane p³ytkowe zausznice, a we Wschodniej Litwie - zausznice koliste. Zauwa¿alne s± te¿ ró¿nice w ozdobach noszonych na piersi i bransoletach. np. w III-V w. n.e. na Litewskim Pomorzu i w Zachodniej Litwie noszono grzywny z dyskowatym zapiêciem, a w centralnych i wschodnich rejonach – typowo litewskie grzywny z zapiêciem ³y¿kowatym. Je¶li w Zachodniej i Centralnej Litwie by³y popularne bransolety ta¶mowate i masywne bransolety o ró¿nym przekroju, to dla Wschodniej Litwy charakterystyczne s± bransolety mankietowate.
Wschodniolitewski strój kobiecy z tamtego okresu jest bardzo wyrazisty i specyficzny: czapeczka z kolistymi zausznicami, na szyi grzywna z ³y¿kowatym zapiêciem, na nadgarstkach – wysokie mankietowate bransolety, a wierzchnia narzutka ozdobiona br±zowymi rurkami. (Kulikauskienė R., Rimantienė R. 1958 pav. 262). Najwyra¼niej regionalizmy przejawiaj± siê w IX-XII w.
Bardzo specyficzny jest strój kobiecy po³udniowych Kuronów (Kurów) – mieszkañców pó³nocnej czê¶ci litewskiego Pomorza. Narzutka na ramiona zapinana by³a na szpile z g³ówkami w kszta³cie krzy¿a, zdobione listkami srebra i ciemnoniebieskimi szkie³kami-oczkami. Czêsto te¿ u¿ywano masywnych szpil z g³ówkami w kszta³cie krzy¿a czy trójkata, do których, oprócz tego przyczepiano liczne posrebrzane zawieszki. (Slengiai, Girkaliai, Kiauleikiai, Palanga). Na pocz±tku II tysi±clecia n.e. szpilê czêsto zastêpowa³a „kuszowata” fibula z przek³adkami (Palanga). Wyró¿nia siê i nakrycie g³owy, przypominaj±ce namitkê (Palanga, Girkaliai, Gintaliske), z prawej strony w rejonie skroni spiêty szpil±, a czasami zapink±. Odmienne by³y i czapeczki mieszkanek Pomorza. W pó³nocnej jego czê¶ci czapeczki zdobiono na samym brzegu jednym b±d¼ kilkoma rzêdami br±zowych spiral, a czasami i bursztynowym paciorkiem (Palanga). Dla po³udniowej czê¶ci Pomorza i okolic uj¶cia Niemna, terytorium, które zamieszkiwali Skalowowie, charakterystyczne s± czapeczki, ozdobione po brzegach nerkowatymi lub sercowatymi zawieszkami, rozdzielonymi br±zowymi spiralami. (Vė¾aièiai, Jurgaièiai). Specyficzne s± równie¿ nakrycia g³owy dziewcz±t – wysokie, sk³adaj±ce siê z piêciu-sze¶ciu rzêdów spiralek, nanizanych na skórzane rzemyki, „wieñce”, zdobione z przodu paciorkami z br±zu lub kolorowego szk³a (rys.54 a, B); przypomina³y one korony. Grzywny na tym terenie noszono wite, spiralne a oprócz tego ulubion± ozdob± by³y naszyjniki z paciorków bursztynowych lub szklanych, koloru ciemnoniebieskiego. Oprócz charakterystycznych dla tego okresu spiralnych bransolet, kobiety na litewskim Pomorzu czêsto nosi³y na ka¿dej rêce po kilka lekkich br±zowych ta¶mowatych bransolet.
Mieszkanka ®emaitii (¯mudzinka) zapina³a narzutkê na ramiona – p³aszcz par± posrebrzanych szpil z g³ówk± w kszta³cie krzy¿a. Szyjê i górn± czê¶æ piersi ozdabia³a wita spiralna grzywna z pêtlami lub bu³awowatymi guzikami na koñcach . Lubiane by³y tak¿e kolie z br±zowych spiralek i kó³eczek o ¶rednicy 2,8-3,2 cm. Rêce ozdabiano br±zowymi spiralnymi bransoletami i spiralnymi pier¶cionkami z cienkiego drutu. Szczególnie bogato wygl±da³a czapeczka, ca³kowicie pokryta br±zowymi kó³eczkami, ozdobiona z przodu zawieszkami w kszta³cie klonowego nasionka. (rys. 49, 51). Zdobienie brzegu odzie¿y br±zowymi blaszkami w kszta³cie rombów by³o charakterystyczne tylko dla kobiet z terenów ®emaitii. Wyró¿niaj± siê na tym terenie i dziewczêce nakrycia g³owy, sk³adaj±ce siê ze zdobionych br±zem plecionych wst±¿ek, zawi±zanych na potylicy.
Strój mieszkañców pó³nocnej czê¶ci Litwy Centralnej – po³udniowych Zemgalów – mia³ wiele wspólnego z kostiumem ¯mudzinów i ró¿ni³ siê jedynie w detalach. Narzutka na ramiona by³a zapinana par± szpil z kó³kiem, szyjê zdobi³y br±zowe grzywny z grubiej±cym koñcem, oprócz tego, popularne by³y grzywny z kulowatym i siod³owatym zakoñczeniami, a tak¿e grzywny z³o¿one. Rêce zdobiono masywnymi bransoletami mankietowatymi. Czapeczki by³y bardzo skromne a „wieñce” wyró¿nia³y siê przepychem. G³ównym elementem w „wieñcach” by³y nie spirale, a br±zowe, niekiedy pokryte srebrem p³ytki (rys.55).
Mocno ró¿ni³ siê strój mieszkanek wschodnich rejonów Litwy. W zwi±zku z przewa¿aj±cym tam cia³opalnym obrz±dkiem pogrzebowym, rekonstrukcja stroju nie jest pe³na, ale i tu ró¿nice terytorialne odbija³y siê przede wszystkim w bi¿uterii. Kobiety na wschodniej Litwie nie u¿ywa³y szpil, ale bardzo popularne by³y ozdoby szyi i r±k. Szyjê zdobi³y grzywny z p³askimi, zachodz±cymi koñcami, z blaszkami-wisiorkami albo bez nich, plecione grzywny ze sto¿kowatymi koñcami, rzadziej u¿ywano grzywien z siod³owatymi koñcami. Szyje kobiet z po³udniowo-wschodniej Litwy oprócz grzywien zdobi³y naszyjniki z dwusto¿kowatych paciorków. W tamtym okresie kobiety we wschodniej Litwie nie nosi³y masywnych bransolet. Lubi³y bransolety ta¶mowate, z nieznacznie poszerzaj±cymi siê i pogrubiaj±cymi koñcami, zdobionymi falistym ornamentem. Ozdobne by³y panieñskie nakrycia g³owy. Sk³ada³y siê z du¿ych, bogato zdobionych br±zowych blaszek, po³±czonych rzêdami spiral, na potylicy ozdobione by³y kilkoma br±zowymi ³añcuszkami z zawieszkami – dzwoneczkami na koñcach.
Sk±pe ¼ród³a nie pozwalaj± siê wypowiedzieæ na temat stroju mieszkanek Litwy centralnej. Poniewa¿ centralna i wschodnia Litwa, mimo niektórych ró¿nic, ju¿ w po³owie I tysi±clecia n.e. tworzy³y jeden du¿y rejon kulturowy, bêd±cy j±drem tworz±cej siê litewskiej pañstwowo¶ci (Волкайте-Куликаускене 1979 s.41), mo¿na s±dziæ ¿e w stroju mieszkanek tych terenów by³o wiele wspólnych elementów. Jednak, s±dz±c na podstawie zasiêgu niektórych ozdób, na centraln± Litwê nie mogli nie wywieraæ wp³ywu tak zachodni jak i pó³nocni s±siedzi, tym bardziej, ¿e w procesie formowania narodowo¶ci litewskiej w materiale archeologicznym zauwa¿alna jest konsolidacja oddzielnych rejonów kulturowych.

To znaczy, ¿e je¿eli chcia³abym odtwarzaæ Ba³tyjkê (lub co¶ z tych korzeni) z terenów Mazur, powinnam te informacje wzi±¶æ po uwagê?

Dodam jeszcze, ¿e jestem pod ogromnym wra¿eniem tego artyku³u.

pozdrawiam

Hej! Ciesze sie, ze komus sie przydal artykul. Szczerze mowiac, nie wiem, jak to wygladalo na Mazowszu, na ile w stroju Baltyjek z tego obszaru silne byly zapozyczenia slowianskie. Jesli chodzi o bizuterie, to chyba najbezpieczniej popatrzyc na inwentarze grobowe z tych terenow. O ile czytasz po rosyjsku, to moge jeszcze podrzucic Ci troche materialow o Lotyszach, Estach itp.
Pozdrawiam!
Vlasta

Witaj Vlasta!
Wzuc mnie wszystko co masz o Baltah do mailu (pacz do informacji).

Z gory dziekuje!!!!

szczerze powiedziawszy to nie wiem czy tu siê nie zakrad³ drobny b³±d, bo jakby nie patrzeæ chodzi o zupe³nie inne tereny...
Athe je¶li przeczytasz £. Okulicz-Kozaryn "¯ycie codzienne Prusów i Jaæwiêgów w wiekach ¶rednich (IX-XIII w.) wyd. PIW i artyku³ Vlasty to Ci siê wszystko ³adnie w g³ówce pouk³ada

Z literatury na temat Litwy mogê poleciæ m.in.:

"Kernave-litewska Troja" wydane przez PMA w Warszawie-w sumie to jest to katalog wystawy, ale informacji i fotek (w tym butów, ozdób, fragmentów materia³u itp.) jest sporo...

wymienion± ju¿ "¯ycie codzienne Prusów i Jaæwingów" £ucji Okulicz

godna polecenia jest te¿ "Prohistoric Lithuania"- kolejny katalog wystawy, tym razem z Litewskiego Muzeum Narodowego, ogólnie "recenzja" taka jak do "Kernave..."

poza tym mam sporo obcojêzycznej literatury na ten temat, któr± niestety nie zawsze mogê rozczytaæ z powodu mego niedokszta³cenia w jêzyku litewskim np. "Lietuvos Archeologija", "Lietuvos Archeologijos Bru¿ai" itd.

no i jeszcze oczywiscie "I Balti"-te¿ du¿o fotek zabytków i rekonstrukcji...

A masz moze jakies zdjecia przedstawiajace Litwinke/Litwinki?? i czy mogalbys je zamiescic na freha??

Nienajlepsza wirdocznoscz ale...

Dzieki Tatar jak masz cos jeszcze to zapodaj na maila prosze

Jedna uwaga: w artykule problem zsygnalizowano, ale z racji jego rozmiarów, nie omówiono jak nale¿y. Nie ma czego¶ takiego, jak strój "Litwinki" wczesno¶redniowiecznej. S± za to stroje Zemgalki, Kuronki, ¯mudzinki, Selonki, ect. Najprostszy przyk³ad: szpil krzy¿owych by³o tyle,ile pomys³ów, a w ka¿dym zak±tku Litwy (i w ró¿nych okresach) przynajmniej trochê inne.
A co do wp³ywu Mazowsza na Prusy, to mizerny by³. Zdecydowanie bli¿ej "polskim" Prusom do "litewskich" plemion ba³tyjskich, ale te¿ w sumie daleko.
I jeszcze jedna uwaga: chronologia litewska p³ywa. Je¶li chcecie odtwarzaæ strój dajmy na to kobiety z Versvai z IX wieku, mo¿ecie natkn±æ siê na rozliczne problemy, pod tytu³em: szerokie datowanie. W efekcie mo¿e powstaæ strój o elementach kompletnie ze sob± niekompatybilnych. Dlatego wszystkie takie pomys³y musz± opieraæsiê na konkretnych zespo³ach grobowych. Nie ka¿dy typ szpili chodzi³ z ka¿dym typem czepka, ect. A z zespo³ami jest problem... Wie o tym ka¿dy, kto przegl±da³ publikacje litwskie...
Pozdrawiam

Tu masz racjê. Przepraszam za zbyt uogólniaj±cy tytu³. Artyku³ jest, jaki jest, skierowany niekoniecznie do zawodowych archeologów. Pewnie litewskie publikacje s± dok³adniejsze, ale ma³o dostêpne, no i niewiele osób w³ada jêzykiem .
A tak z ciekawo¶ci - czy jest zapotrzebowanie na podobne opisy strojów z terytorii £otwy, Estonii? bo nie wiem, czy jest sens t³umaczyæ?
Pozdrawiam i do³±czam wyszperane w necie rysunki zabytków, g³ównie bi¿uterii ze ¯mudzi i rejonu Auk¹taitija (jak to siê nazywa po polsku?)
Vlasta

reszta za³±czników

-
Po polsku i po prostu Auksztota.
Pozdrawiam.

Vlasta, ju¿ na pierwszym z podanych przez Ciebie rysunków stoj± w jednym rzêdzie szpila krzy¿owa (okres wikiñski) i tarczka naskroniowa (wczesne wp³ywy rzymskie, czyli ¶wie¿o po prze³omie er). Rozbie¿no¶c lekko licz±c tysi±clecia. Wot, archeologia litewska.
A co do tekstów, to ogólne, bazowe, whatever, zawsze siê przydadz± ;-) Mo¿esz przy okazji podawaæ ¼ród³o? Chêtnie sama bym zerknê³a.
Pozdrawiam

PS. jeszcze parê uwag.
Co to jest "cmentarzysko ziemne "? Zapewne chodzi tu poprostu o cmentarzysko p³askie (w odró¿nicniu od kurhanowego).
Szpil krzyzowych jest wiele typów i ró¿nie datowanych, wiêc (tu uwaga do autora artyku³u, nie do Ciebie, Vlasta) powinno siê sprecyzowaæ, o który chodzi. S± tak do siebie niepodobne, jak wróbel do jastrzêbia. A i datowanie maj± ró¿ne, najwcze¶niejsze to II-III w, najpó¼niejsze - XII.
"Spiralne zausznice" to zapewne tarczki nastroniowe (cecha charakterystyczna - wygl±daj± jak wielkie dziurki od klucza ;-) Ró¿nica zasadnicza: zausznice s³u¿y³y do ozdabiania uszu; tarczki wieszano przy czepku, wplatano we w³osy, w warkocze. Zausznic jako takich zreszt± na ziemiach ba³tyjskich nie znano, to raczej ruska (s³owiañska) ozdoba.
Ozdób g³owy by³o bez liku, ale te¿ zró¿nicowane chronologicznie. Z pocz±tku ery znamy raczej diademy z po³±czonych p³ytek. Czapeczki z nanizanych na nitkê kó³eczek to ju¿ (wg Litwinów) Xw.

Pozdrawiam

Hej! To ja od razu odpowiem, choæ pewnie nie na wszystko od razu. Jeszcze sprawdzê, jak z tym cmentarzyskiem ziemnym, mo¿e rzeczywi¶cie co¶ pokrêci³am, ale chyba chodzi³o o nie-cia³opalne*.
Spiralne zausznice - w za³±czniku http://www.freha.pl/download.php?id=7488 to te pod literk± "b", tarczki skroniowe s± chyba wspomniane jako"bogato ornamentowane p³ytkowe ozdoby g³owy, wykonane technik± odlewania" i w/w za³±czniku pod literk± "c". Terminu "zausznice" by³ t³umaczeniem u¿ytego przez autorkê wyra¿enia "visochnye kolca", które w innych publikacjach jest u¿ywane na okre¶lenie w³a¶nie s³owiañskich ozdób g³owy - zausznic. Literalnie "visochnye kolca" to "kó³ka skroniowe", nie ma takiego narzucaj±cego siê skojarzenia z uszami,jak w polskim, ale chcia³am unikn±æ potworka jêzykowego.
Dziêkujê za wnikliw± lekturê i pozdrawiam!
Reszte uwag posprawdzam i siê odniosê za jaki¶ czas, dobrze?
Vlasta

* czyli grzebalne (przyp. mod. Viator)

Tak, to o te ozdoby mi chodzi³o. Po polsku nazywa siê to "tarczki skroniowe", po angielsku "spiral discs" (tu widzisz ca³y urok s³ownikowej analogii ;-)) , a s³u¿y³o, jak s³usznie psizesz, do ozdabiania g³owy (fryzury).
Pozdrawiam serdecznie

Hej! Sprawdzi³am te nieszczêsne "cmentarzyska ziemne" i masz racjê, wg. rosyjskiej definicji, najogólniej bior±c, chodzi o to, ¿e nie maj± ¿adnych konstrukcji nad osobnikiem pochowanym, w przeciwieñstwie do kurhanowych. Nie wiem, co mnie zamroczy³o, przy robieniu tego t³umaczenia... Czyli poprawnie "pochówek p³aski", "cmentarzysko p³askie"? Ju¿ zmieniam...
I jeszcze jedno - artyku³ nie jest mój, ja go tylko t³umaczy³am (nie w ca³o¶ci zreszt± i jak widaæ, z wpadkami ). Autork± jest p. R.K. Volkaité-Kulikauskiené, w oryginale tytu³ brzmia³ Одежда литовцев с древнейших времен до XVII в. [w:] Древняя одежда народов Восточной Европы p.r. M.G. Rabinowicza
Pozdrawiam!
Vlasta

Daj spokój z "wpadkami", ja tylko chcia³am pomóc. T³umaczenie jest fajne, a ja udajê m±dr±, bo sobie trochê poczyta³am opracowañ archeologicznych.
A nazwisko autorki to dobra marka, Kulikauskiene jest jedn± z najlepszych specjalistek od ubioru na Litwie (z wszystkimi zastrze¿eniami dot. chronologii poszczególnych zabytków i zestawów ubioru, jak ju¿ pisa³am gdzie¶ wy¿ej). Jeszcze o rok wydania poproszê. Jest jej ksia¿ka o rekonstrukcji ubioru, wydana jako¶ w 98, 99. Mam streszczenie angielskie i parê ilustracji, jak znajdê chwilê, to poskanujê i mogê Ci podes³aæ.
Pozdrawiam serdecznie