Temat ten umieszczam w dziale ogólne poniewa¿ jego zadaniem opisanie jest ca³ej epoki w dziejach muzu³mañskiej wojskowo¶ci ( poprzez kolejne etapy ). Ze wzglêdów wygody czytelników zdecydowa³em siê nie rozbijaæ go po ró¿nych dzia³ach typu: wczesny, ¶redni , pózny tylko zastosowa³em inne kryteria podzia³u ( które wydawa³y mi siê bardziej w³a¶ciwe ) i prosi³bym czytelników ( i moderatorów ) aby tak¿e nie rozbijali tego tematu.
Jak s³usznie zauwa¿y³a Ula, wiedza o muzu³manach ( dodam: zw³aszcza o Arabach ) jest u nas niepe³na i miejscami fa³szywa.Jeszcze w latach siedemdziesi±tych XXw., jak napisa³ prof. Hitti , wiêcej wiedziano o rejonach antarktycznych i arktycznych ni¿ o Arabach, zw³aszcza dawnych. Dzisiaj wiemy nieco wiêcej ale niewiele wiêcej. Niech wiêc tem temat przybli¿a tym którzy chc± siê bawiæ w odtwarzanie kultury ¶redniowiecznych krajów muzu³mañskich ten interesuj±cy kawa³ wiedzy. Zaczynam od aspektu militarnego ( z minimalnym rysem politycznym )i ale mam nadziejê ¿e wkrótce utworzymy tematy i w innych dzia³ach dotycz±cych kultury, religii, sztuki itd.
I. WOJSKOWO¦Æ ARABSKA ZA PANOWANIA KALIFÓW PRAWOWIERNYCH ( OKRES WIELKICH PODBOJÓW ) 632 - 661
Armi± by³ ca³y naród ( umma ). Kalif w Medynie ( pierwszej stolicy ) byl jej emirem lub g³ównodowodz±cym; wysy³a³ on rozkazy do swych zastepców i genera³ów. W poczatkowym okresie genera³, który zdoby³ pewne terytorium, móg³ dzia³aæ tak¿e jako przywódca w modlitwie i jako sêdzia.
Podzia³ armii na centrum, dwa skrzyd³a, stra¿ przedni± i stra¿ tyln± by³ ju¿ znany za czasów Muhammada i zdradza wp³ywy bizatyjskie i sasanidzkie. Termin piêæ ( hamis ) by³ u¿ywany dla takiej jednostki wojskowej.Kawaleria os³ania³a skrzyd³a.W podziale zachowano jednostkê szczepow±. Ka¿dy szczep ( qabila ) mia³ swój w³asny sztandar, kawa³ek materia³u przyczepiony do lancy, niesiony przez jednego z najdzielniejszych. Mówi± ¿e na chor±gwi proroka by³ orze³ ( uqab ). Piechota u¿ywa³a ³uków i strza³, proc a czasem tarcz i mieczy.
Miecz noszono w pochwie zwisaj±cej z prawego ramienia przez plecy. Dziryt ( harba ) do ciskania zosta³ wprowadzony pózniej z Abisynii.G³ówn± broni± kawalerii by³y lance ( rumh ), których drzewca s³ynne w literaturze arabskiej jako haitt, by³y nazwane tak od al - Hatt, wybrze¿a al - Bahrajnu, gdzie uprawiano bambus sprowadzany z Indii. Lanca wraz z ³ukiem i strza³± tworzy³y dwie narodowe bronie. Najlepsze miecze by³y kupowane w Indiach i st±d nazywano je hindi. Uzbrojeniem ochronnym by³y kolczuga i tarcza l¿ejsze od bizantyjskich.
Szyk bojowy by³ prymitywny: linie lub szeregi i szyk zwarty. Bitwa zaczyna³a sie od indywidualnych potyczek najlepszych szermierzy, którzy wystepowali naprzód z szeregów i wzywali do pojedynku. Arabski wojownik otrzymywa³ wy¿sze wynagrodzenie ( minimum 500 dirhemów rocznie ) ni¿ jego perski lub bizantyjski rywal i by³ pewny swojej czê¶ci ³upu. Uprawianie sztuki wojennej by³o nie tylko szlachetnym i najbardziej przyjemnym zawodem w oczach wyznawców Allacha, lecz tak¿e najbardziej zyskownym. Si³a muzu³manskiej armii nie polega³a ani na przewadze uzbrojenia, ani na doskona³o¶ci organizacyjnej lecz przede wszystkim na wysokim morale, do którego wytworzenia powa¿ny wk³ad wnios³a bez watpienia religia. Si³a tej armii polega³a tak¿e na jej pe³nej hartu wytrzyma³o¶ci - skutku pustynnego wychowania na rdzennym Pó³wyspie Arabskim (zw³aszcza na rozleg³ych obszarach Al - Hid¿azu i Nad¿du) - oraz na nies³ychanej ruchliwo¶ci, g³ównie dziêki wielb³±dom.Przyczynami znacznie u³atwiaj±cymi sukcesy Arabów by³y tak¿e tolerancja religijna i pocz±tkowo sprawiedliwy system spo³eczno - ekonomiczny przy niechêci ludno¶ci zajmowanych krajów do dotychczasowych rz±dów bizantyjskich i sasanidzkich.Wszystko to umo¿liwi³o po zajêcie du¿ych terytoriów ( Mezopotamia, Persja, Egipt, Trypolis ) i stworzenie pañstwa muzu³mañskiego
( kalifatu ) w relatywnie krótkim czasie ( 31 lat ).
II. WOJSKOWO¦Æ ARABSKA ZA PANOWANIA DYNASTII OMAJJADÓW 661 - 750
Pierwsze lata panowania Omajjadów ( 661 - 712 ) - ich stolic± by³ Damaszek - to powtórzenie znakomitych sukcesów okresu poprzedniego ( zajêcie Afryki Pó³nocnej, Hiszpanii oraz Sindu i Pend¿abu w Indiach ) w czym jedn± z najwa¿niejszych ról odgrywa³o wojsko.
Organizacja armii omajjadzkiej wzorowana by³a w zasadzie na armii bizantyjskiej. Dzielono j± na piêæ korpusów: ¶rodkowy, dwa skrzyd³a, stra¿ przednia i stra¿ tylna. Formowanie szyku odbywa³o siê jak dawniej w liniach. Ten ogólny podzia³ trwa³ a¿ do czasu ostaniego kalifa Marwana II ( 744 - 750 ), który odst±pi³ od starego podzia³u i wprowadzi³ zwarte oddzia³y zwane kohortami ( kurdus ). W pe³nym ekwipunku i uzbrojeniu trudno by³o rozró¿niæ wojownika arabskiego od bizantyjskiego ( mo¿e za wyj±tkiem zawojów noszonych na he³mach ). Bron by³a w zasadzie ta sama. Kawaleria u¿ywa³a g³adkich i zaokr±glonych siode³ podobnych do bizantyjskich, a zupe³nie podobnych do tych, które s± wci±¿ w modzie na Bliskim Wschodzie. Artyleria ciê¿ka by³a reprezentowana przez balistê
( arrada ), machinê do rzucania kamieni ( mand¿aniq, zapewne to samo co mangonela ) i taran oblê¿niczy ( dabbaba, kabsz ). Te ciê¿kie urz±dzenia wraz z baga¿em wieziono na wielb³±dach na ty³ach armii.
Sta³a armia liczy³a ok. 60 000 ludzi, co poci±ga³o za sob± roczny wydatek ok. 60 milionów dirhemów, w³±czaj±c wynagrodzenia rodzinne. Jazid III zredukowa³ wszystkie renty o oko³o 10%. Za panowania ostatniego Omajjady armia osi±gnê³a liczbê 120 000 ( dane liczbowe w zród³ach pomylone zapewne z 12 000 zwa¿ywszy na wcze¶niejszy deficyt finansowy).
Flota arabska by³a tak¿e wzorowana na modelu bizantyjskim. Jednostk± wojenn± by³a galera z co najmniej 25 siedzeniami na ka¿dym z dwóch ni¿szych pok³adów. Na jedno siedzenie przypada³o 2 ludzi a wiêc ka¿dy okrêt zabiera³ na pok³ad stu lub wiêcej wio¶larzy. Ci, którzy byli wyspecjalizowani w walce zajmowali miejsca na górnym pok³adzie. Oprócz wiose³ do napêdu s³uzy³y tak¿e ¿agle ale w walce ich nie u¿ywano. Okrêty arabskie oprócz taranów uzbrajano w katapulty wyrzucaj±ce p³on±c± substancjê w pojemnikach, co m.in. bole¶nie odczuli Wikingowie, ponosz±c w bitwie z flot± arabsk± przy próbie sforsowania cie¶niny Gibraltarskiej w 861 r. straszliw± klêskê, co zakonczy³o ich najazdy rabunkowe w rejonie Morza ¦ródziemnego.
III. WOJSKOWO¦Æ ARABSKA ZA PANOWANIA DYNASTII ABBASYDÓW 750 - 909 ( SZCZYT POTÊGI KALIFATU)
Kalifat arabski nigdy nie utrzymywa³ wielkiej sta³ej armii w ¶cis³ym tego s³owa znaczeniu, dobrze zorganizowanej, podlegaj±cej surowej dyscyplinie i regularnemu wyszkoleniu i mustrze. Przyboczna stra¿ kalifa ( haras ) stanowi³a prawie jedyny regularny oddzia³ wojskowy i tworzy³a g³ówny zr±b, wokó³ którego skupia³y sie grupy pod dowództwem naczelników. Prócz tego w sk³ad armii wchodzili najemnicy i ró¿ni awanturnicy oraz zwyk³e wojska, których jednostki sk³ada³y siê ze szczepów lub okrêgów administracyjnych. Regularne oddzia³y ( d¿und ), które by³y stale w czynnej s³u¿bie, nazywano regularnie p³atnymi
( murtaziqa ), poniewaz by³y one op³acane przez rz±d. Inne wojska nazywano ochotnikami
( mutatawwi'a ) i otrzymywa³y one ¿o³d tylko wtedy, kiedy by³y w s³u¿bie. Szeregi ochotnicze rekrutowa³y siê spo¶ród beduinów ( koczowników ), jak równierz z ch³opów i ludno¶ci miejskiej. Cz³onkowie stra¿y przybocznej otrzymywali wy¿sz± zap³atê i byli wyposa¿eni w lepsza broñ i umundurowanie. Za panowanie pierwszego abbasydzkiego kalifa przecietny ¿o³d piechura wynosi³ oprócz zwyk³ych racji i przydzia³ów, oko³o 960 dirhemów rocznie. Jezdziec otrzymywa³ podwójn± sumê. Za panowania al - Ma'muna, kiedy to kalifat osi±gn±³ szczytowy stopieñ rozwoju, armia jak podaj± zród³a liczy³a 125 000 ¿o³nierzy. Piechur otrzymywa³ 240 dirhemów rocznie a kawalerzysta dwa razy tyle. Dla porównania majster budowlany zarabia³ ok. 1 dirhema dziennie a zwyk³y robotnik jedn± trzeci± dirhema dziennie, s³u¿ba w armii nawet po obni¿eniu zarobków na tym tle wygl±da wiêc na stosunkowo dobrze p³atn±.
Wojska regularne za panowania pierwszych Abbasydów sk³ada³y siê z piechoty ( harbija ) uzbrojonej we w³ócznie, miecze i tarcze, ³uczników ( ramija ) i z kawalerii ( fursan ) noszacej he³my i napier¶niki/napleczniki oraz wyposa¿onej w d³ugie lance i berdysze.
Al - Mutawakkil wprowadzi³ zwyczaj noszenia miecza na sposób perski na pasie wokó³ bioder, zamiast starego arabskiego zwyczaju noszenia go przez plecy. Do ka¿dego korpusu ³uczników by³ przydzielony oddzia³, którego zadaniem by³o miotanie w czasie walki p³on±cej cieczy.
Miotacze p³on±cej cieczy ( naffatun ) nosili odporne na dzia³anie ognia ubrania i rzucali ³atwopalny materia³ w glinianych pojemnikach na wrogów. Armii towarzyszyli in¿ynierowie odpowiedzialni za machiny oble¿nicze. In¿ynier Ibn Sabir al - Mand¿aniqi zostawi³ niedokonczona ksi±zkê w której szczegó³owo omawia sztuke wojowania. Armii towarzyszy³y tak¿e ambulanse w postaci lektyk i wyposa¿enie polowych szpitali niesione tak jak tabor i maszyny oblê¿nicze przez wielb³±dy. Wszystkie te udogodnienia przypisuje siê Harunowi ar - Raszidowi, legendarnemu kalifowi ( wspó³czesnemu Karolowi Wielkiemu ), jednemu z najlepiej wykszta³conych i zdolnych w³adców w historii ¶wiata który m.in. wprzêgn±³ naukê na us³ugi sztuki wojennej.
Za czasów Abbasydów którzy zawdziêczali swój tron raczej perskim ni¿ arabskim ¿o³nierzom, element arabski straci³ wojskow± a tak¿e polityczn± przewagê. Za panowania pierwszych kalifów przyboczna stra¿, silne ramiê wojennej machiny, w du¿ej mierze sk³ada³a sie z perskich ¿o³nierzy chorasañskich. Wojownicy arabscy tworzyli dwa oddzia³y: jeden sk³ada³ siê z Arabów pó³nocnych - Mudarytów, a drugi z Arabów po³udniowych - Jemenitów. Nowo nawróceni na islam przy³±czali siê zazwyczaj do jakiego¶ szczepu arabskiego jako klienci
( mawla ) i w ten sposób tworzyli czê¶æ wojskowej organizacji tego szczepu. Al - Muta'sim stworzy³ nowy oddzia³ z³o¿ony z Turków, którzy pocz±tkowo byli jego niewolnikami ze ¦rodkowej Azji, g³ównie z Fergany. Ta nowa stra¿ przyboczna wkrótce sta³a sie postrachem ca³ej stolicy w zwi±zku z czym siedziba rz±du zosta³a przeniesiona przez kalifa z Bagdadu ( trzecia stolica ) do Samarry ( czwarta stolica ) w 836 r. Po ¶mierci jego nastepcy al - Muntasira w 862r. Turcy ci zaczêli odgrywaæ rolê pretorianskiej gwardii i wywierali decyduj±cy wp³yw na sprawy pañstwa.
Na sposób rzymsko - bizantyjski oddzia³em 10 wojowników w armii za panowania Abbasydów dowodzi³ dziesiêtnik ( arif ), oddzia³em 50 - piêædziesiêtnik ( halif ) a oddzia³em 100 ludzi - setnik ( qa'id ). Na czele korpusu licz±cego 10 000 ludzi, którzy tworzyli 10 batalionów, sta³ genera³ ( amir ). Oddzia³ 100 ludzi tworzy³ kompaniê lub szwadron, a kilka takich kompanii stanowi³o kohortê ( kurdus ).
Abbasydzka potêga militarna zaczê³a chyliæ siê ku upadkowi z chwil± wprowadzenia przez
al - Mutawakkila obcych jednostek, które przyczyni³y siê do upadku morale i ducha armii.
By³o to te¿ zwi±zane ze stopniowym politycznym, ekonomicznym i kulturalnym rozk³adem kalifatu. Od X w. w³adza kalifów sta³a siê w zasadzie jedynie formalna. Faktycznie pañstwem rz±dzili wezyrowie z perskiego rodu Buwajhidów a nastêpnie z tureckiego rodu Seld¿uków
( od 1056 r. z tytu³em su³tana jako opiekuna kalifatu). Al - Muqtadir ( 908 - 932 ) wprowadzi³ politykê wydzier¿awiania prowincji gubernatorom lub dowódcom wojskowym, którzy mieli op³acaæ swoje wojska z lokalnych funduszów, a nie z opró¿nionego skarbca królewskiego.Za rz±dów Buwajhidów ¿o³nierze otrzymywali na w³asno¶æ ziemiê zamiast wyp³aty w gotówce. By³ to zacz±tek feudalnego systemu wojskowego ( tak jak w Europie ) który rozwin±³ siê w pe³ni pod w³adz± Seld¿uków. Genera³owie otrzymywali na w³asno¶æ miasta lub okrêgi, nad którymi sprawowali w³adzê despotyczn±, p³ac±c seld¿uckiemu su³tanowi roczn± daninê, a w czasie wojny maszerowali pod jego sztandarem z wyznaczonym oddzia³em wojska, wyekwipowanym przez siebie.
W latach 929 - 1258 Abbasydzi tracili w³adzê nad kalifatem który ulega³ kolejnym podzia³om.
W roku 929 Omajjadzi, wielcy rywale Abbasydów odzyskali w³adzê nad Hiszpani± tworz±c niezale¿ne pañstwo. Po okresie znacz±cej si³y i bogactwa ich kalifat rozpad³ siê w latach 1002 - 1031 na kilka niezale¿nych sk³óconych pañstewek kolejno zdobywanych przez chrze¶cijañsk± rekonkwistê.W roku 969 szyiccy Fatymidzi panuj±cy od 909 r. nad Tunisem zdobyli Egipt który pod ich rz±dami ( do 1171 r. ) a nastêpnie kalifów Ajjubidzkich ( 1171 - 1250 ) i su³tanów Mameluckich ( 1250 - 1517 ) zdoby³ najwiêksze militarne,gospodarcze i kulturalne znaczenie w ¶wiecie muzu³mañskim. Kraje Maghrebu ( Zachodu - Afryka Pó³nocna na zachód od Egiptu ) oraz Kordoba i Granada w Hiszpanii znalaz³y siê pod w³adz± potê¿nych dynastii berberskich: Almorawidów
( 1050 - 1147 ) i Almohadów ( 1149 - 1230 ). Po roku 1230 w³adzê w krajach Maghrebu zdobywali lokalni przywódcy tocz±cy ze sob± walki. Kalifat Abbasydów po roku 1056 ogranicza³ siê do Azji Zachodniej i Centralnej. Kres jego istnieniu przyniós³ w roku 1253 najazd mongolskich wojsk pod wodz± Hulagu ( za³o¿yciela dynastii Ilchanidów panuj±cej w Persji ).
IV. WOJSKOWO¦Æ EGIPSKA I SELD¯UCKA W OKRESIE WYPRAW KRZY¯OWYCH 1095 - 1291
Okres wypraw krzy¿owych to epoka znacznego postêpu w uzbrojeniu. Zetkniêcie siê kultury muzu³mañskiej z kultur± ³aciñskiej Europy zaowocowa³o wzajemnym wp³ywem w wielu dziedzinach. W sztuce wojennej wp³yw ten by³ oczywi¶cie silny. U¿ywanie przez muzu³manów na Bliskim Wschodzie kuszy w miejsce ³uku oraz noszenie przez jezdzców i konie ciê¿kiej kolczugi ochraniaj±cej ca³e cia³o a tak¿e noszenie pikowanych kaftanów i poduszek pod pancerzem zosta³o przejête od Krzy¿owców. Obok okr±g³ych tarcz u¿ywano na wzór europejski tarczy migda³owej i prostok±tnej tarczy piechoty. Dotychczas u¿ywane miecze arabskie by³y zastêpowane przez ciê¿sze i skuteczniejsze w walce miecze europejskie i szable tureckie.W uzyciu by³y tak¿e topory i maczugi ( u¿ywane i wcze¶niej lecz na mniejsz± skalê - broñ ta mia³a odmienn± formê od europejskiej ). Po najezdzie pogañskich Mongo³ów w 1253 r. którzy podbili kalifat abbasydzki obalaj±c w³adzê Seld¿uków a nastêpnie zostali powstrzymani i czê¶ciowo wyparci przez Egipcjan ( prawnuk Hulagu i jego siódmy nastêpca na ilchanidzkim tronie Persji Gazan Mahmud zaprzesta³ wojen z Egiptem i uzna³ Islam religi± panuj±c± w 1295 r. ) pojawi³y siê nowe rodzaje opancerzenia: bechter, juszman, perska zbroja " cztery lustra " oraz karwasze noszone na przedramionach,znaczn± popularno¶æ zdoby³y tarcza typu ka³kan i ³uk refleksyjny wygodniejszy i skuteczniejszy od równikowego ³uku prostego.
Mongo³om zawdziêczamy wprowadzenie do Europy i na Bliski Wschód prochu strzelniczego z Chin. ¯aden jednak z historyków wypraw krzyzowych, ani chrze¶cijanski, ani muzu³mañski nie wspomina o u¿ywaniu w tej epoce broni palnej. Proch u¿ywany by³ jako jeden ze ¶rodków zapalaj±cych.
Z kolei Europejczycy przejêli z Bliskiego Wschodu bêbny i kot³y do swych orkiestr wojskowych które dot±d pos³ugiwa³y siê tylko tr±bami i rogami. Od muzu³manów nauczyli siê tak¿e organizowania s³u¿by medycznej i zak³adania szpitali, pos³ugiwania siê go³êbiami pocztowymi oraz znakami ¶wietlnymi i dymnymi. Goñcy europejscy na wzór muzu³manski zaczêli u¿ywaæ rozstawnych koni, dziêki którym w szybkim czasie mogli pokonywaæ du¿e odleg³o¶ci.
Innym zapo¿yczeniem ze ¶wiata muzu³manskiego by³ zwyczaj ¶wiêtowania zwyciêstwa przez iluminacje i sport rycerski - turniej ( d¿arid ). Wiele nowych zwyczajów rycerskich rozwine³o siê w³a¶nie na Bliskim Wschodzie. Tak¿e rosn±ca liczba gode³ herbowych i dewiz heraldycznych jest wynikiem kontaktu rycerzy chrze¶cijanskich z muzu³mañskimi.
Wiêkszo¶æ Mameluków nadawa³a sobie imiona wywodz±ce siê od zwierz±t, których wizerunki umieszczano na tarczach jako herb. W³adcy Egiptu mieli ró¿ne oddzia³y, co zrodzi³o praktykê odró¿niania ich za pomoc± znaków heraldycznych na tarczach, sztandarach, odzie¿y i broni.
Np. Salah ad - Din mia³ w swym herbie or³a, herbem Bajbarsa by³ lew, herbem Barquqa - sokó³. Oprócz wizerunków zwierz±t w heraldyce muzu³manskiej by³y u¿ywane tak¿e znaki astralne: gwiazda, pó³ksiê¿yc i s³oñce.
Podobne zmiany zachodzi³y w krajach Maghrebu, zw³aszcza w Maroku pod wp³ywem kontaktu z chrze¶cijanami na pó³wyspie Iberyjskim.
W roku 1212 Almohadzi ponie¶li klêskê pod Las Navas de Tolosa co okaza³o siê poczatkiem koñca ich w³adzy. Po roku 1230 nad Granad±, ostatni± posiad³o¶ci± muzu³mañsk± w Hiszpanii panowa³a dynastia Nasrydów. W roku 1492 Granada zosta³a zdobyta przez wojska Ferdynanda Aragoñskiego i Izabeli Kastylijskiej, twórców nowo¿ytnego pañstwa hiszpañskiego.
Kres niezale¿no¶ci politycznej krajów muzu³mañskich przyniós³ jednak kto inny.
W roku 1517 wszystkie ziemie dawnego kalifatu, z wyj±tkiem Maroka i Hiszpanii znalaz³y siê pod w³adz± Turków Osmañskich. Oznacza to koniec ¶redniowiecznej wojskowo¶ci arabskiej i arabskiego ¶redniowiecza w ogóle. Rozpocza³ siê nowy rozdzia³ w dziejach na nowo zjednoczonego islamu. Nowo¿ytna wojskowo¶æ muzu³mañska jest to¿sama z nowo¿ytn± wojskowo¶ci± tureck± ( Ula, to co¶ dla Ciebie
).
Dla zainteresowanych zród³a
:
" Dzieje Arabów " - Philip Hitti
" Wikingowie " - Colleen Batey, Helen Clarke, R.I.Page, Neil S.Price ( str. 146 - 147 )
" Hattin 1187 " - Pawe³ Rochala
" Wyprawy Krzy¿owe: armie ludów tureckich " - Andrzej Micha³ek ( jednak z pewnymi zastrze¿eniami, zw³aszcza do ilustracji kolorowych, w±tpliwo¶ci konslutujcie najlepiej z Wotaw±
).
Jak kto¶ jest specjalnie zainteresowany tematem i ma takie mo¿liwo¶ci ( bo to chyba nie jest dostêpne w Polsce ) ten niech przeczyta:
" History of Syria " i " Lebanon in History from the Earliest Times to the Present " obie autorstwa Philipa Hittiego, " A History of the Art of War in the Middle Ages " Ch.Omana Je¶li kto¶ zna arabski to warto poczytaæ Ibn Qutajbê i Al - Baladuriego ( jest dostêpne angielskie t³umaczenie ksi±¿ki Al - Baladuriego " Futuh al - Buldan " ).
Taki ma³y uk³on w stronê Frehowiczów. Zna kto¶ dobrze arabski ?
Ps. Dorzucajcie do tego tematu co wiecie, mile widziane zw³aszcza ilustracje.
Pozdrawiam!