Zgodnie z obietnica z karczmy z tematu "nieustajacy konkurs"
zamieszczam wiecej informacji na temat cyców w 17-18 wieku.
Tak zeby od dzis mozna bylo spokojnie powiedziec do reenaktorki na vivat vasa, ze ma piekne cyce i nie dostac po mordzie
Gdyby ktos nie wiedzial co to cyce, to nalezy ze spokojem wyjasnic ze to sa drukowane perkale
Szeroko cytowany fragment ponizej pochodzi z ksiazki " Modai i technika w³okiennicza w europie od 16 - 18 wieku" Ireny Turnau. Szczegolne podziekowania naleza sie skanerowi oraz pirackiemu oprgramowaniu Finereader, ktory zrecznie zamienil obrazki skanow na tekst.
---------------------------------------------------------------------------------------
BARCHANY I PERKALE
EUROPEJSKA PRODUKCJA TKANIN BAWE£NIANYCH DO XVII W.
Rozpowszechnienie produkcji tkanin bawe³nianych podczas angielskiej rewolucji przemys³owej w XVIII w. by³o najwiêkszym w dziejach w³ókiennictwa przewrotem surowcowo-technicznym. Zmechanizowano tak odziarnianie bawe³ny, jak przêdzenie i tkanie. Zwyciêska droga bawe³ny poprzez Europê w XIX w. i zdecydowa³a o zwiêkszeniu poda¿y tkanin odzie¿owych. W tytule rozdzia³u zaznaczy³am dwa rodzaje tkanin bawe³nianych. Barchany by³y tkaninami pó³we³nianymi, zwykle jednostronnie drapanymi, u¿ywanymi na l¿ejsz± odzie¿, bieliznê i podszewki. Drukowane barwnie perkale zwano w Polsce w XVIII w. cycami. Okre¶lenie to pochodzi od niearyjskiego s³owa Chitta — nakrapianie tkanin i wtórnie angielskiego chintz. Znane od staro¿ytno¶ci drukarstwo by³o naj³atwiejszym i najtañszym sposobem zdobienia tkanin odzie¿owych. Drukowano tak¿e tkaniny we³niane, lniane czy jedwabne, lecz najlepsze efekty kolorystyczne uzyskiwano na tkaninach bawe³nianych. Zachowane próbki tych wyrobów pochodz± z pocz±tku naszej ery z Indii i Persji2. Podboje arabskie rozpowszechni³y i tê technikê w³ókiennicz±- W¶ród europejskich znalezisk archeologicznych za -najstarsz± uwa¿a siê próbkê z Arles z 543 r.
Produkcja tkanin pó³bawe³nianych rozpowszechnia³a siê w okresie ¶redniowiecza w wielu krajach ¶rodkowej Europy. Wi±¿e siê ona z rozwojem dróg handlowych. Import bawe³ny z Bliskiego Wschodu i Afryki by³ uzale¿niony od po¶rednictwa W³och. Nieregularna dostawa surowca i do¶æ znaczny
koszt jego wiêkszych partii wp³yn±³ na charakter produkcji tkanin bawe³nianych, czê¶ciej pó³bawe³nianych. Produkcja barchanu i podobnych wyrobów wi±¿e siê z inwestycjami wywo³anymi polityk± gospodarcz± w³adców. Produkcja tkanin pó³bawe³nianych by³a czêsto zbyt kosztowna dla cechów i dlatego skoncentrowa³a siê w przedsiêbiorstwach wczesnokapitalistycznych. W ¶rodkowej Europie w okresie od XII-XV w. 60 miast produkowa³o tkaniny pó³bawe³niane. Pierwsze wzmianki dotycz± handlu bawe³n± i zacz±tków produkcji w Regensburgu oko³o 1150 r. Dalsze o¶rodki powstawa³y przede wszystkim na drogach handlowych z W³och do Niemiec. W pó³nocnych W³oszech zaczêto produkowaæ barchan i produkcja ta rozwinê³a siê w Ulm, Augsburgu, Ravensburgu, Memmingen, Biberachu, Norymberdze, Kolonii, Konstancji i Bazylei. Dalsze o¶rodki powstawa³y na terenie Austrii, Czech i ±ale¿±cej do Wêgier S³owacji, zw³aszcza w Koszycach. Poza Dolnym ¦l±skiem produkcja barchanu rozwinê³a siê w Krakowie, a pó¼niej w Kro¶nie. Bieczu, Niepo³omicach, Wieliczce, Sandomierzu i Lublinie. Dwa okresy zak³adania tych przedsiêbiorstw w Czechach, S³owacji i na Wêgrzech to lata 1363-1568 i 1407-1435 podczas panowania Karola IV i Zygmunta Luksemburskiego. Okres d¿umy w latach 1399-1400 zdezorganizowa³ handel, a wiêc import bawe³ny. W. Stromerowi nie uda³o siê ustaliæ mocy produkcyjnej ¿adnego z wa¿niejszych o¶rodków europejskiej produkcji tkanin pó³bawe³nianych. Natomiast ukaza³ on próbki barchanu z Muzeum Fuggerów na zamku w Babehausen.
W sumie stwierdziæ nale¿y, ¿e by³a to niewielka produkcja w porównaniu z p³óciennictwem lub sukiennictwem, a zak³ady te funkcjonowa³y na ogó³ do¶æ krótko. W produkcji barchanu celowa³y Niemcy i dotychczas opublikowano wiele najstarszych zabytków muzealnych, ukazuj±c ró¿ne rozwi±zania techniczne i ornamentalne. Ma³o zbadana jest ta produkcja w pó³nocnych W³oszech, w arabskiej czê¶ci Hiszpanii, a tak¿e we Francji, Niderlandach i w Anglii. Na pewno odgrywa³a ona wszêdzie marginesow± rolê. Jednak¿e ju¿ w okresie pó¼nego ¶redniowiecza obok barchanu zaczêto
wyrabiaæ bombazyn. barakan, ró¿ne typy kartunów, tiertaines i dirdumdey. Tkaniny te wyrabiano albo z w±tku we³nianego na bawe³nianej osnowie, albo na lnianej osnowie z bawe³nianym w±tkiem. Rzadziej ³±czono przêdzê bawe³nian± z jedwabn±. W okresach zahamowañ w dostawach bawe³ny barakan stawa³ siê tkanin± we³nian±, a i z barchanu czy bombazynu pozostawa³y mo¿e tylko nazwy tkanin pó³bawe³nianych.
MODA NA IMPORTOWANE PERKALE DRUKOWANE W XVII W.
Rozpowszechnianie siê mody na importowane cyce stanowi wyj±tkowy przyk³ad ogarniaj±cego szerokie krêgi spo³eczne popytu na okre¶lony typ tkaniny. Wprowadzenie tej mody wi±¿e siê z walk± pomiêdzy rz±dami Anglii i Francji, popieraj±cymi w³asne sukiennictwo i jedwabnictwo, a u¿ytkownikami, zw³aszcza kobietami, domagaj±cymi siê cyców. „Regrets de la Demoiselle de Toile pour le depart de la modê de toiles" to rycina z 1681 r., ukazuj±ca Francuzki op³akuj±ce zakazy u¿ywania drukowanych perkali, konfiskowanie, a nawet palenie przemycanych transportów i prze¶ladowanie potajemnych wytwórców. Moda drukowanych perkali zrewolucjonizowa³a w ci±gu stulecia zachodnioeuropejski przemys³ w³ókienniczy. „Co siê za¶ tyczy dam, to prawie nic innego teraz nie nosz± prócz bawe³ny, perkalu, mu¶linu, albo jedwabiu, a o materia³y we³niane nie wiêcej dbaj± ni¿ my o stary kalendarz" — pisze autor angielski w 1782 r.
Nale¿y pamiêtaæ, ¿e importowane cyce by³y drukowane po¶rednio, a wiêc znacznie doskonalsz± i bardziej z³o¿on± technik±, ani¿eli znan± uprzednio w Europie od ¶redniowiecza. W druku bezpo¶rednim wzór wyciskano bezpo¶rednio na tkaninach za pomoc± desek czy klocków wycinanych przez „formkrawaczy". Tylko drukuj±c srebrem czy z³otem nak³adano na tkaninê masê klejow±, na któr± rozpylano sproszkowany metal czy k³aczki we³ny na¶laduj±ce aksamit. Grubo rzezane klocki nie pozwala³y na bardziej z³o¿ony ornament, który zamazywa³ siê w praniu. Natomiast perkale z Indii zdobiono drukiem po¶rednim za pomoc± nak³adania masy rezerwacyjnej. Powierzchniê tkaniny pokrywano woskiem lub inn± nieprzepuszczaln± substancj± przy pozostawieniu wolnej powierzchni motywu dekoracyjnego, który przyjmowa³ barwy dopiero po k±pieli farbiarskiej. Najprostsz± technik± druku po¶redniego jest batik, znany na Jawie od VI-VII w. n.e., rozpowszechni³ siê w ca³ej Indonezji, Chinach, Japonii, Tajlandii, ¶rodkowej Azji, a pó¼niej w Europie i Afryce. Ornament by³ znacznie subtelniejszy i barwniejszy ani¿eli w wyrobach europejskich, a tkaniny nadawa³y siê do prania. St±d ten niebywa³y rozwój zapotrzebowania na wschodnie cyce w ca³ej Europie Zachodniej. Import tych tkanin z Buchary i Samarkandy do Rosji istnia³ ju¿ w XV i XVI w. Nie mia³ on jednak takiego znaczenia handlowego, jak pó¼niejsza eksportowa produkcja tkanin dla Europy, która skoncentrowa³a siê g³ównie w zachodnich Indiach, ale istnia³a tak¿e we wschodniej ich czê¶ci, w Chinach, Japonii i Indonezji. Do najstarszych grup ornamentalnych indyjskich cyców nale¿y Coromandel z 1 po³owy XVII w. Rozmiary importu indyjskich perkali do Wielkiej Brytanii mo¿na bli¿ej okre¶liæ dla XVIII w. W 1713 r. sprowadzono 2,03 miliona jardów oclonych cyców, w 1740 r. - 2,12, w 1760 r. - 6,36, w 1780 r. - 8,33, a w 1800 r. -' 34,13. Wed³ug danych C. J. Hamiltona w 1771 r. z Bengalu, Madras i Surato przywieziono 850 655 sztuk cyców, w 1778 r. — 1 162 477 sztuk, a w 1790r. jeszcze 1025 634 sztuki. Te informacje z paru najwiêkszych o¶rodków produkcji ukazuj± tylko czê¶æ importu do¶æ zwykle krótkich sztuk.
Europejskie drukarstwo tkanin przyjê³o z Azji nie tylko technikê druku po¶redniego i jego odmianê batik. Na mniejsz± skalê stosowano tak¿e ikat, czyli technikê zdobienia tkanin przez farbowanie osnowy, w±tku lub obu zespo³ów przêdzy, przy zastosowaniu rezerwa¿u. Ikat osnowowy znano ju¿ w staro¿ytnym Egipcie, na Bliskim Wschodzie, w Indonezji i pó³nocnej Afryce. Odmianê japoñsk± — kasuri — charakteryzowa³y motywy symboliczne. Tkaniny bawe³niane i jedwabne najlepiej nadawa³y siê do zdobienia ikatem. Szczytowym osi±gniêciem tej techniki by³y chine wytwarzane w Lyonie w XVIII w. £atwiejsza technika plangów, polegaj±ca na ochronie tkaniny przed barwnikiem przez wi±zanie jej w sto¿ki, wêz³y, plisowanie, zszywanie, przy uzupe³niaj±cym malowaniu ornamentu, rozpowszechni³a siê w ludowym drukarstwie tkanin w niektórych krajach Europy.
PRODUKCJA BARCHANÓW I CYCÓW W EUROPIE W XVII I XVIII W.
Wyspy Brytyjskie
Omawia siê tu zarówno produkcjê tkanin pó³bawe³nianych okre¶lanych jako barchany, jak cyców, czyli tkanin drukowanych, zwykle jednolicie bawe³nianych. Powstawaniu produkcji cyców po¶wiêcono wiêcej uwagi ani¿eli tkaninom pó³bawe³nianym g³adkim. W Anglii w XVI i XVII w. rozpowszechnia siê produkcja l¿ejszych tkanin odzie¿owych, tzw. new draperies, i tkano je nieraz na bawe³nianej osnowie. Zwiêksza siê import amerykañskiej zw³aszcza bawe³ny. Oko³o 1538 r. produkcja tkanin pó³bawe³nianych rozpowszechni³a siê w Manczesterze i jego regionie . W tym samym czasie rozwija siê ta produkcja w hrabstwie Lancashire. Jednak¿e dopiero w XVII w. emigranci z Holandii, Walii i Neapolu zaczynaj± wytwarzaæ na wiêksz± skalê bombazyny. Obszerna monografia w³ókiennictwa w Lancashire ukazuje, jak produkcja jedwabi, wst±¿ek i wreszcie drukowanych perkali wypiera wyrób tkanin pó³bawe³nianych. W 1751 r. w regionie Manczesteru pracuj± 4674 krosna tkackie, nie podano jednak, jaka czê¶æ z nich wyrabia³a barchany, bombazyny i inne tkaniny pó³bawe³niane . W tym okresie produkcjê tê wypiera³o drukarstwo g³adkich perkali. W Wielkiej Brytanii w 1750 r. zu¿ywano tysi±c ton metrycznych bawe³ny, a w 1799 r. 19 razy wiêcej.
Import cyców indyjskich do Anglii rozpocz±³ siê w XVII w. i od razu wywo³a³ próby na¶ladownictwa drukarstwa po¶redniego (patent z 1619 r.), a zarazem gwa³towne protesty producentów innych bran¿ w³ókiennictwa. Wstrzyma³o to rozwój produkcji cyców na pó³ wieku. Pocz±tkowo starano siê uzyskaæ pozwolenie na druk tkanin we³nianych (patent T. Toogooda z 1675 r.). Ju¿ w 1676 r. patent druku perkali uzyskuje William Sherwin. Przedtem istnia³y o¶rodki produkcji cyców, np. manufaktura J. Lasnyera z 1634 r. Jednak¿e dopiero po 1676 r. liczniejsze drukarnie tkanin ulokowa³y siê w Poplar West Ham, Lambeth, Barmondsey, Wapping, Crayford, Old Ford, Preston, Broomley Hali, Battersee i Woolmers. Kilka manufaktur pracowa³o w samym Londynie i na jego przedmie¶ciu Richmond. Od 1669 r. coraz lepiej na¶ladowano warianty druku po¶redniego i zamówiono w tym celu dwa tysi±ce sztuk rozmaicie zdobionych cyców w Indiach. Wynalazek p³yt miedzianych u¿ywanych do drukowania tkanin przypisuje siê Francis Nixo-nowi ze ¶rodowiska rzemie¶lników z Drumcondra pod Dublinem. Wynalazek ten sprzedano do Londynu w latach 1755-1757. Wa¿niejszym przy¶pieszeniem tej produkcji by³ wynalazek Thomasa Bella, druku walcami z 1785 r. Rozmaicie przelicza siê rozmiary produkcji tkanin bawe³nianych na Wyspach Brytyjskich. Ju¿ w latach 1712-1719 liczba drukowanych perkali i p³ótna lnianego wzros³a z 2 006 880 do 2 825 200 jardów rocznie. E. Baines poda³ moc produkcyjn± angielskiego drukarstwa: w 1796 r. wykoñczono 24 363 240 jardów cyców i mu¶linów miejscowej produkcji oraz 1 750 270 jardów — importowanych. W 1800 r. stosunek ten wyra¿a³ siê liczbami 28 692 790 jardów, przy 1 577 536 jardów importowanych. Najnowsze szacunki dla 1785 r. okre¶laj± moc produkcyjn± brytyjskiego drukarstwa na 12,4 miliona m . ¦wiadczy to o ogromnym wzro¶cie drukarstwa w ostatnim piêtnasto-leciu XVIII w.
W Anglii najs³awniejszym przedsiêbiorstwem produkuj±cym i drukuj±cym bawe³niane tkaniny by³y manufaktury rodziny Peels w hrabstwie Lancashire. czynne w latach 1750-1835, opracowane monograficznie. Maszyny przêdzalnicze przy¶piesza³y produkcjê bawe³nianej przêdzy. Zu¿ycie bawe³ny informuje te¿ o typach tkanin odzie¿owych. W 1787 r. na calicoes i mu¶liny wysz³o 11,6 miliona funtów bawe³ny, na barchany — 6 milionów, na tkaniny pó³bawe³niane z lnem i jedwabiem — 2 miliony. Wyrabiano tak¿e dymy. satyny i tkaniny bawe³niane tkane splotem rypsowym i na wzór aksamitów''. Najwiêcej surowca sz³o na produkcjê cyców, mimo sta³ych importów z Indii. Produkcja ta rozwinê³a siê tak¿e w Irlandii. Manufaktura w Donnybrook powsta³a ju¿ w 1753 r. i drukowano w niej tak perkale. jak p³ótna lniane. Pó¼niej powsta³y zak³ady w Lucan, Druncondra pod Dublinem, w Corku i Belfa¶cie. Wyrób cyców rozpowszechni³ siê tak¿e w Szkocji. gdzie w 1796 r. wydrukowano 4 258 557 jardów tkanin produkcji brytyjskiej. a 141 403 jardy importów. W 1800 r. stosunek ten wyra¿a³ siê liczbami 4 176 939 i 78 868 jardów. Dawne o¶rodki p³óciennicze zaczê³y siê w XVIII w. przestawiaæ na produkcjê tkanin bawe³nianych, zw³aszcza za¶ modnych cyców.
Orientacjê w stale rosn±cej mocy produkcyjnej tkanin bawe³nianych w Wielkiej Brytanii mo¿na uzyskaæ po¶rednio z danych o ich eksporcie. W latach 1763-1780 w Wielkiej Brytanii (bez Irlandii) pokryto ornamentem drukarskim od 280 969 do 393 657 kwadratowych jardów lnianych i bawe³nianych tkanin przeznaczonych na eksport. Poza tym w latach 1773-1780 dokonano podobnej apretury na od 263 tysi±cach do ponad miliona kwadratowych jardów importowanych p³ócien rocznie i na od ponad miliona do 1 897 789 kwadratowych jardów indyjskich g³adkich perkali. Ró¿ne by³y kierunki tego eksportu. W latach 1751-1780 wywo¿ono do Afryki od oko³o 200 tysiêcy do maksymalnie 866 394 sztuk indyjskich i angielskich tkanin bawe³nianych. Gwa³townie wzrasta³ eksport drukowanych perkali do kolonii amerykañskich, a pó¼niej do niepodleg³ych Stanów Zjednoczonych. W 1765 r. wywieziono tam tylko 90 616 jardów cyców, w 1785 r. - 353 762 jardy. a w 1800 r. ju¿ 3 710 471 jardów. Zagadnienia rozmiarów produkcji i eksportu tak wszelkich tkanin bawe³nianych, jak zw³aszcza drukowanych perkali w Anglii, s± stale jeszcze nie w pe³ni opracowane. St±d to zestawienie ró¿nych uzupe³niaj±cych siê danych. O ile jedna z najnowszych wycen okre¶la³a w 1792 r. te rozmiary produkcji na oko³o miliona sztuk, w tym 600 tysiêcy sztuk cyców, to rozmiary eksportu w 1800 r. mia³y wynosiæ 34 miliony jardów. Tak wiêc rozmiary produkcji musia³yby znacznie wzrosn±æ w ostatnim okresie XVIII w. i przekraczaæ tê ostatni± sumê w m. W ka¿dym razie w koñcu XVIII w. Wielka Brytania by³a najwiêkszym na ¶wiecie producentem i eksporterem tkanin bawe³nianych, w szczególno¶ci za¶ cyców. Wi±za³o siê to ze znacznym postêpem technicznym w druku p³ytami miedzianymi i ruchomymi walcami, i zarazem w farbiarstwie.
Francja
Produkcja tkanin pó³bawe³nianych znana by³a we Francji od pó¼nego ¶redniowiecza, nie odgrywa³a ona jednak nigdy powa¿nej roli gospodarczej. W XVII w. moda cyców rozpowszechni³a siê w tym kraju ze szczególn± si³±. Pierwszy zak³ad tego typu za³o¿ono w 1648 r. w Marsylii. Produkcja ta najostrzej star³a siê z interesami producentów tkanin jedwabnych. Zakazy importu i produkcji cyców wystêpuj± obficie w tym absolutystycz-nym pañstwie. Pierwszy pochodzi z 1686 r., a dalsze wystêpuj± grupami w latach 1687-1706, 1707-1748. W tym okresie udzielono pozwoleñ na zak³adanie paru manufaktur w latach 1731-1736, a tak¿e na druk na tkaninach niebawe³nianych, np. w Rouen w 1727 r. Zakazy ¶ciga³y ze szczególn± zajad³o¶ci± indyjskie perkale drukowane i ich bardziej udatne na¶ladownictwa europejskie. Mimo palenia cyców, czyli indienne, stale wzrasta³ ich przemyt i potajemna produkcja wobec ogromnego popytu na te tkaniny. Ostateczne cofniêcie zakazów nast±pi³o dopiero w 1759 r. Rozmiary produkcji tkanin drukowanych zosta³y do¶æ precyzyjnie okre¶lone w sprawozdaniu inspektorów z 1785 r. W 101 manufakturach z terenu ca³ej Francji wyrabiano rocznie 385110 sztuk cyców. Francja stosunkowo szybko rozwinê³a u siebie produkcjê drukowanych perkali. Przyjêto, w kraju dyktuj±cym modê. nowe rozwi±zania techniczne druku po¶redniego z rezerwa¿em i farbiarstwa z Anglii, Niderlandów i Szwajcarii. W omawianym okresie Francja nie dorównywa³a Anglii w rozmiarach produkcji tkanin bawe³nianych. Drukowano po czê¶ci importowane perkale. Wprowadzanie maszyn przêdzalniczych do bawe³ny przebiega³o wolno ze wzglêdu na ograniczenia eksportowe.
Normandia sta³a siê przoduj±cym regionem Francji tak¿e w zakresie produkcji tkanin bawe³nianych. Ju¿ w 1729 r. przejêto z Anglii do manufaktury w Bolbec tajemnicê druku po¶redniego i dokonywano apretury tkanin we³nianych i pó³bawe³nianych. Oko³o 1785 r. 38 manufaktur w okolicach Rouen wyrabia³o oko³o 153 tysiêcy sztuk cyców rocznie25. By³a to prawie po³owa ogólnej produkcji francuskich drukowanych perkali. Nantes z przedmie¶ciami by³o drugim pod wzglêdem mocy produkcyjnej o¶rodkiem francuskiego drukarstwa tkanin. W 1785 r. dziewiêæ tamtejszych manufaktur wyrabia³o 112 tysiêcy sztuk cyców rocznie. We wcze¶niejszym okresie o¶rodek ten s³yn±³ z drukarstwa bezpo¶redniego na tkaninach we³nianych, lnianych i pó³bawe³nianych przeznaczonych po czê¶ci na handel zamienny niewolnikami w Afryce, tzw. indienms de traiie. W Normandii tak¿e pocz±tkowo wykañczano znaczn± czê¶æ tkanin pó³bawe³nianych. W Rouen jeszcze w 1787 r. prawie 15 tysiêcy robotników wyrabia³o p³ótna iniano--bawe³niane, 2664 - takie¿ p³ótna w pasy, a tylko 3160 zatrudnionych tka³o bawe³niane perkale. Dane o mocy produkcyjnej poszczególnych o¶rodków s± niestety do¶æ orientacyjne. W jednej z manufaktur Orleanu w 1779 r. wydrukowano 60 tysiêcy sztuk perkali, a w innych latach produkcja waha³a siê oko³o 40 tysiêcy sztuk. Produkcja szczególnie starannie opracowanej monograficznie manufaktury cyców w Tournemine les Angers wraz z innymi przedsiêbiorstwami tego miasta nie przekracza³a na ogó³ 10 tysiêcy sztuk rocznie, a tylko w pocz±tku XIX w. dosz³a do 25 300 sztuk. Manufaktura ta istnia³a w latach 1752-1820. W Roubaix w pocz±tku XIX w. drukowano 78 400 sztuk cyców rocznie. Postêp techniczny zaznaczy³ siê szczególnie w manufakturze J. A. Bonvaleta w Amiens, gdzie ju¿ w 1775 r. drukowano walcami metalowymi. Nic nie wiemy o rozmiarach produkcji licznych zak³adów drukuj±cych perkale i tkaniny pó³bawe³niane, powstaj±cych w XVIII w. w Pary¿u z okolicami, Szampanii, okolicach Lyonu, Roanne, Beaujolais, Grenoble (w Vizille, Orange, Valence), Bourges, Limoges, Bordeaux, Saint-Die sur Loire, w Nimes w Langwedocji czy Aix Barret w Prowansji. Wzrost zapotrzebowania na bawe³nian± przêdzê spowodowa³ przestawianie siê nak³adczego p³óciennictwa wiejskiego na ten surowiec. Szczególnie wcze¶nie rozwinê³y siê drukarnie perkalu w Marsylii. W 1733 r. by³y tam ju¿ 24 zak³ady, a wiêksza manufaktura J. R. Wettera pracowa³a od 1744 r. Kupcy ormiañscy, którzy ju¿ od 1672 r. osiedlali siê w Marsylii, przekazali do¶wiadczenia techniczne w zakresie farbiarstwa i drukarstwa, pó¼niej znaczn± rolê odegrali fachowcy szwajcarscy.
Najbardziej znan± manufaktur± drukowanych perkali by³o przedsiêbiorstwo Christophe Philippe Oberkampfa, za³o¿one w 1761 r. w Jouy en Josas pod Pary¿em. Przedsiêbiorca pochodzi³ z wirtemberskiej rodziny farbiarzy i pracowa³ kolejno w manufakturze Ryhinera w Bazylei, w Aarau i Miluzie. Po odwo³aniu zakazu produkcji cyców, rozwin±³ produkcjê we Francji. W 1770 r. rozbudowa³ zak³ad, a w 1796 r. po raz pierwszy we Francji zastosowa³ miedziane ruchome walce do druku perka³i. ¦rednia produkcja roczna w latach 1795-1804 wynosi³a 53 532 sztuki. Wysoki poziom produkcji i umiejêtna reklama sprawi³a, ¿e by³ to zak³ad niezmiernie s³awny i ciesz±cy siê przywilejami królewskimi, a pó¼niej Napoleona. Dostarcza³ perkali zastêpuj±cych importy angielskie podczas blokady kontynentalnej. W 1793 r. przy³±czono do tego zak³adu manufakturê w Essonnes z bielnikami i farbiarni±. Maszyna z p³ytami miedzianymi grawerowanymi w formie walców od 1797 r. drukowa³a po 5 tysiêcy m perkali dziennie, a wiêc zastêpowa³a pracê 42 rêcznych drukarzy. W 1805 r. manufaktura wydrukowa³a 1 725 000 ³okci cyców. Ju¿ od 1801 r. walce drukarskie tak udoskonalono, ¿e w 5-6 dni wykonywa³y pó³roczn± pracê rêcznego drukarza . Drugim wa¿nym o¶rodkiem francuskiego drukarstwa by³a Miluza, jednak¿e nale¿a³a do Francji dopiero od 1798 r., a wiêc omówiê tê produkcjê w powi±zaniu ze Szwajcari±. Natomiast pod wp³ywami szwajcarskimi rozwija siê produkcja cyców we francuskich Wogezach. W Remiremont od 1766 r. wyrabiano oko³o 10 tysiêcy sztuk tkanin bawe³nianych i pó³bawe³nianych, manufaktury pracowa³y tak¿e w Montbeliard, a pó¼niej w Epinal i Saint Die. Najnowsze opracowanie Chapmana i Chassagne wycenia rozmiary francuskiego drukarstwa cyców w 1785 na 16 milionów m, co przewy¿sza³oby produkcjê angielsk± tego okresu-.
S. Chassagne ukazuje dalszy wzrost produkcji cyców we Francji podaj±c wyniki ankiety napoleoñskiej z lat 1805-1806. Roczna produkcja Oberkampfa w Jouy wynosi³a 122 500 sztuk cyców. Inne fabryki wydrukowa³y 172 777 sztuk. Na terenach przy³±czonych podbojami napoleoñskimi w Belgii wydrukowano 66 454 sztuki, oko³o 100 tysiêcy sztuk w Niemczech i w czterech genewskich manufakturach ¶rednio po 11 200 sztuk. Z danych wynika, ¿e produkcja ta niewiele wzros³a w porównaniu z okresem sprzed rewolucji, mimo tak znacznych podbojów terytorialnych. W 1806 r. 168 manufaktur drukowa³o 1 181 285 sztuk. Na terenach nale¿±cych do Francji w XVIII w. by³o 144 manufaktur drukuj±cych 718 250 sztuk cyców rocznie . Z danych tych wynika, ¿e produkcja francuska nie dorównywa³a angielskiej w zakresie wyrobu tkanin bawe³nianych i mieszanych. Natomiast w zakresie drukarstwa cyców kraj ten pod koniec XVIII w. zacz±³ wspó³zawodniczyæ z Wielk± Brytani±.
Niderlandy i Szwajcaria
W Niderlandach wyrabiano od ¶redniowiecza trochê tkanin pó³bawe³nianych, wiêksza ich produkcja kwit³a w Szwajcarii. Do¶wiadczenia z u¿ytkowaniem importowanej bawe³ny i umiejêtno¶ci techniczne zaczerpniête z indonezyjskich kolonii u³atwi³y Holendrom zastosowanie druku po¶redniego. Specjali¶ci ormiañscy ju¿ w latach 1611 i 1627 przekazali tê technikê z Indii. W Holandii nigdy nie zakazywano produkcji cyców i pierwsze manufaktury Jacoba ter Gou, Louwijsa d'Celebi oraz Harmana Branta powsta³y w Amsterdamie ju¿ w latach 1678-1679. W¶ród licznych pó¼niej za³o¿onych zak³adów nale¿y wymieniæ zw³aszcza manufakturê W. Langerwee w Kralingen z 1715 r. Produkcja ta rozwija siê dobrze tylko do po³owy XVIII w., pó¼niej upada wobec angielskiej i francuskiej konkurencji. W latach 1762--1766 pojawiaj± siê natomiast manufaktury cyców w Brukseli, Antwerpii i Ypres. W 1769 r. po³udniowe Niderlandy wydrukowa³y ju¿ 78 tysiêcy sztuk cyców, a w 1801 r. w Gandawie by³o 16 drukarni perkalu
W Szwajcarii wcze¶nie rozwinê³a siê produkcja tkanin pó³bawe³nianych na wzorach w³oskich. W XVI w. produkcja bombazynu kwitnie w Zurychu, a. wprowadzili j± specjali¶ci z Mediolanu i Cremony. W Limmatstadt tkano podwójny barchan wzorzysty i bombazyn, a po 1640 r. produkcja ta rozpowszechnia siê nak³adczo w znacznej czê¶ci Szwajcarii. Udoskonalili j± pod wzglêdem technicznym hugonoci francuscy osiedliwszy siê w Limmatstadt i Aargau. Ju¿ w koñcu XVII w. rozpowszechnia siê produkcja cyców. Pierwsze próby mieszczan genewskich zanotowano w 1687 r., w 1691 r. powstaje pierwsza wiêksza manufaktura drukowanych perkali w Eaux-Vives, a w 1706 r. nastêpna w tej miejscowo¶ci. Dalsze zak³ady powstaj± w samej Genewie, w Paquis i Bergues. W 1729 r. by³o tam w sumie siedem manufaktur cyców. Nieco pó¼niej powsta³ najwa¿niejszy o¶rodek szwajcarski produkcji cyców w Neuchatel. Pierwsze zak³ady za³o¿yli J. Deluze w 1688 r. i J. Labran w 1715 r. Najs³awniejsza ze wzglêdu na wzornictwo by³a trzecia manufaktura J. Deluze, pochodz±cego z francuskich Sewennów. za³o¿ona w Le Bied. W sumie przed 1788 r. ju¿ 10 drukarni perkali wykañcza³o 160 tysiêcy sztuk cyców rocznie, czyli 3,2 miliona m. Poza tym od pocz±tku XVIII w. wiele manufaktur drukowanych perkali powsta³o w okolicach Berna, Aargau, Bazylei (manufaktura S. Ryhingera od 1716 r.). Zurychu, Thurgau, Biel i Glarus. W Bernie i Aargau pod koniec XVIII w. wyrabiano do 300 tysiêcy sztuk tkanin bawe³nianych rocznie, a drukowano oko³o 80 tysiêcy sztuk, w Zurychu i Thurgau do 40 tysiêcy sztuk rocznie. W innych czê¶ciach Szwajcarii masowo przêdziono bawe³nê i tkano perkale. W Schwarzwaldzie w 2 po³owie XVIII w. wyrabiano oko³o 6 tysiêcy sztuk tkanin bawe³nianych rocznie. W St. Gallen wielu p³ócienników przestawi³o siê na produkcjê tkanin bawe³nianych. W Unteraargau oko³o 1760 r. wyrabiano do 200 tysiêcy sztuk rocznie, w okolicach Lucerny oko³o 20 tysiêcy sztuk.
Osobno uwzglêdniæ nale¿y drukarnie perkalu w Miluzie i jej okolicach, teren ten zosta³ przy³±czony do Francji w 1798 r. Manufaktura J. J. Schmal-zera, powsta³a w 1740 r., od 1746 r. by³a spó³k± tego¿ z Koechlinem i innymi. Pó¼niej wielko¶ci± wyró¿nia siê zak³ad J. H. Dollfusa w Domach, inne w Munster, Wesserling i Rixhein. W 1788 r. w samej Miluzie by³o oko³o 40 du¿ych drukarni perkali. Dawne opracowania, jak Levy, podawa³y, ¿e w 1786 r. wydrukowano w Alzacji z Miluz± 346 tysiêcy sztuk perkali. Ostatnio przeliczano to na 7 milionów m. Jednak¿e najnowsze wyceny Chapmana i Chassagne szacuj± sam± Miluzê w 1785 r. na 146 tysiêcy sztuk cyców, czyli tylko 3 miliony m. Ogólnie dwa o¶rodki szwajcarskie Neuchatel i Miluza w tym samym roku oszacowano na 6,2 miliona m . Nale¿y jednak podkre¶liæ znaczenie innych o¶rodków i powa¿ne rozmiary produkcji tkanin bawe³nianych niedrukowanych. W sumie Szwajcariê wyceniam na oko³o 8 milionów m rocznie w ostatnim okresie XVIII w. Stanowi³o to po³owê produkcji francuskiej i kraj ten by³ po Wielkiej Brytanii i Francji trzecim o¶rodkiem produkcji cyców w Europie w XVIII w.
W³ochy i Pó³wysep Pirenejski
W³ochy i Hiszpania mia³y wczesno¶redniowieczne tradycje produkcji tkanin pó³bawe³nianych pod wp³ywem arabskim i bazê surowcow± uprawy bawe³ny w rejonie Morza ¦ródziemnego. Barchan i bombazyn wyrabiano w pó³nocnych W³oszech, a zw³aszcza w Mediolanie". Produkcja tkanin bawe³nianych najwcze¶niej zakwit³a w Piemoncie. W Turynie w 1713 r. za³o¿ono manufakturê tkanin bawe³nianych i pó³bawe³nianych, podobne zak³ady powsta³y w s±siednich miasteczkach. W Vercello od 1721 r. wyrabiano po 5-6 tysiêcy sztuk rocznie. W 1766 r. powsta³a pierwsza drukarnia perkali w Caselle. W latach 1757-1797 wzros³a produkcja g³adkich tkanin bawe³nianych i cyców. Jednak¿e maszynê przêdzalnicz± wdro¿ono dopiero w 1810 r. i drukowano zaledwie ponad dwa tysi±ce sztuk rocznie. Bracia Speich z kantonu Glarus za³o¿yli pierwsz± manufakturê cyców w okolicach Genui w 1797 r. Jednak¿e ju¿ w latach 1690-1698 istnia³y w tym mie¶cie ma³e drukarnie ormiañskie, a zachowane próbki pochodz± z lat 1698-1736 r. By³a to jednak niewielka produkcja na lokalne potrzeby.
Produkcja tkanin bawe³nianych i ich wykoñczanie drukiem lepiej przedstawia³a siê w Katalonii. Filip V w latach 1718-1730 wyda³ rozporz±dzenia u³atwiaj±ce tê produkcjê poprzez przywileje i protekcjonizm celny. Przed 1738 r. zaczynaj± powstawaæ w Barcelonie liczne drukarnie perkali, pierwsz± za³o¿yli bracia Canals. W 1771 r. pracowa³o w tym mie¶cie 25 manufaktur cyców, poza tym za¶ liczne zak³ady rzemie¶lnicze. W sumie w Katalonii w 1785 r. 60 manufaktur z 2102 krosnami i 7-8 tysi±cami robotników wyrabia³o 248 tysiêcy sztuk tkanin bawe³nianych rocznie. Czê¶æ z tych wyrobów wykoñczano drukiem. Wed³ug ostatnich wycen w samej Barcelonie i najbli¿szym regionie w 1775 r. produkowano 90 tysiêcy sztuk cyców, co przeliczono na 1,8 miliona m. Drukarnie perkali w innych czê¶ciach Hiszpanii mia³y znacznie ni¿sz± wydajno¶æ. Powsta³y one w Kastylii, w Coderco, w 1788 r., w Awili, Leonie, Santander i Walencji. Po 1775 r. ma³e drukarnie perkali dzia³a³y tak¿e w Portugalii w Azeitao i Alcobaco42. Jedynie Katalonia mog³a zaspokajaæ sw± produkcj± tkanin bawe³nianych czê¶æ potrzeb krajowych i kolonii amerykañskich. Tamtejsza produkcja zrujnowa³a drukarnie po³udniowej Francji nastawione na eksport do Hiszpanii i jej kolonii.
Kraje Europy ¦rodkowej
Czê¶æ krajów niemieckich wyrabia³a wiele tkanin pó³bawe³nianych, a zw³aszcza barchanu. Zarazem od pó¼nego ¶redniowiecza kwit³o tam drukarstwo ró¿nych tkanin, wykonywane drukiem bezpo¶rednim. W Augsburgu ju¿ w 1523 r. zaczêto drukiem bezpo¶rednim na¶ladowaæ cyce indyjskie w.jednym lub dwóch kolorach. W mie¶cie tym ju¿ w 1689 r. powsta³a du¿a manufaktura Jeremiasa Neuhofera, pracuj±ca drukiem po¶rednim z rezer-wa¿em. W nastêpnym roku powstaje manufaktura cyców M. Wilckensa i B. de Crone w Bremie, i druga emigrantów francuskich Sabateryego i Mesoneta. W Hamburgu pierwsza manufaktura powsta³a w 1737 r., a oko³o 1790 r. by³o tam ponad 30 drukarni z 1000 sto³ów drukarskich. Bawaria, poza Szwabi± z Augsburgiem, by³a raczej zapó¼niona we w³ókiennictwie. Istnia³a tam jednak niewielka produkcja tkanin pó³bawe³nianych. Farbiarnia i drukarnia tkanin we³nianych i bawe³nianych pracowa³a w Weiden w ksiêstwie Sulzbach w koñcu XVIII w. Pierwsz± maszynê do przêdzenia bawe³ny u¿yto w 1780 r. w Augsburgu, a w sze¶æ lat pó¼niej w Dolnej Bawarii w Lanshut. We Frankonii od 1744 r. pracowa³a du¿a manufaktura tkanin bawe³nianych, w 1797 r. mia³a ona 490 krosien. Perkale drukowano tak¿e, przy pomocy saskich specjalistów, w dolinie Wupper od 1785 r., a przedtem wyrabiano tam pó³bawe³niane siamoisen. Ju¿ w 1767 r. tkano je na 1500 krosnach. Najwiêkszym o¶rodkiem produkcji tkanin bawe³nianych by³a jednak Kolonia, gdzie w 1789 r. wyrabiano 150 tysiêcy sztuk, w tym 50 tysiêcy na eksport. Istnia³y tak¿e podobne zak³ady
w okolicach tego miasta. Rozmiary produkcji wzros³y jeszcze podczas panowania francuskiego nad departamentem Rury, w latach 1792-181445.
Saksonia i w tej dziedzinie sta³a siê wa¿nym o¶rodkiem w³ókiennictwa. Pierwsze drukarnie perkali powta³y w Zschopau w 1730 r. i w Plauen w 1754 r. Ta ostatnia manufaktura w latach 1780-1790 dosz³a do rocznej produkcji 60 993 sztuk tkanych na miejscu cyców. Po 1763 r., w Saksonii pracowa³o 30-40 drukarni perkali. Znaczna ich czê¶æ skupi³a siê w Chemnitz, obecnie Karl-Marx-Stadt. W sumie roczna produkcja tego o¶rodka wynios³a w 1796 r. 90 tysiêcy sztuk cyców, a w tej czê¶ci Saksonii w latach 1785-1790 waha³a siê pomiêdzy 165-167 tysiêcy sztuk perkali drukowanych46. Tak wiêc Saksonia ju¿ w koñcu XVIII w. by³a najwiêkszym, obok okrêgu Kolonii, o¶rodkiem wyrobu perkali drukowanych w¶ród krajów niemieckich.
Niepodobna okre¶liæ rozmiary drukarstwa tkanin bawe³nianych w królestwie pruskim, jakkolwiek cieszy³o siê ono znacznym poparciem pañstwa. Ju¿ w 1686 r. trzej hugonoci za³o¿yli manufaktury w Berlinie. Jednak¿e w 1769 r. tkaniny bawe³niane i pó³bawe³niane wyrabiano w pañstwie pruskim tylko na 963 krosnach. W 1749 r. siedem berliñskich zak³adów drukowa³o perkale, po 1780 r. w stolicy stuka³o 1018 krosien przetwarzaj±cych przêdzê bawe³nian±, w 1800 r. — 2440 krosien. Przeciêtnie w królestwie pruskim w 2 po³owie XVIII w. ponad dwa tysi±ce krosien rocznie tka³o wyroby bawe³niane i mieszane. Te rozmiary produkcji mog³y znacznie zmniejszyæ import perkali.
Cesarstwo austriackie w XVIII w. rozwinê³o produkcjê perkali. W 1770 r. trzy manufaktury pracowa³y w Dolnej Austrii, jedna w Tyrolu, piêæ w Czechach, jedna na Morawach i dwie w S³owacji. W ostatnim trzydziestoleciu wzros³a liczba tych zak³adów. Najbardziej znane by³y manufaktury w Burg-stein, Reichstadt, Friedau, Stockerau, Gratz i Schwechat pod Wiedniem. Manufaktura cyców w Sastin powsta³a ju¿ w 1736 r. ciesz±c siê specjalnymi przywilejami jako w³asno¶æ Franciszka Lotaryñskiego, ma³¿onka Marii Teresy. Wiêksz± produkcjê rozwinê³a za³o¿ona w 1767 r. manufaktura w Teplic, która w ci±gu pierwszych piêciu lat wykona³a 24 734 ³okcie g³adkich tkanin bawe³nianych i 22 808 ³okci cyców. Oba zak³ady razem dosz³y w latach 1786-1787 do 23 500 sztuk rocznie. Widaæ z tych danych, ¿e by³a to niewielka produkcja. Przed 1790 r. w Bratys³awie i Deveny zastosowano ju¿ angielskie maszyny przêdzalnicze. W koñcu XVIII w. w samej Obudzie by³o sze¶æ drukarni perkali, w tym najwiêkszy zak³ad L. D. Kanitza, który w 1799 r. pracowa³ z siedmioma kipami farbiarskimi, drukuj±c na 200 sto³ach. Du¿a drukarnia tkanin powsta³a tak¿e w Papa, obecnie jest tam muzeum. Znane s± rozmiary produkcji manufaktury w Sastin. W 1754 r. wykonano tam 10 279 sztuk kartonu i 11090 pó³kartonu, a w koñcu XVIII w. produkcja zak³adu dosz³a do 25 000 sztuk rocznie. Tak wiêc dawne tradycje produkcji barchanów z XV w. i druku bezpo¶redniego indygiem, znanego w Lewoczy przed 1608 r., rozwinê³y siê w S³owacji i na Wêgrzech w 18 wieku. By³a to produkcja rzêdu kilkudziesiêciu tysiêcy sztuk tkanin bawe³nianych g³adkich i drukowanych rocznie.
W czechach wraz z morawami pierwsze cechy barchannikoów powsta³y w 1649 roku w Vrchalbi i w 1655 w Pilnikove. Pierwsza manufaktura tkanin bawe³nianych powsta³± w 1723 roku w Hradku, oko³o 1770 by³o ich sze¶æ. Do wiêkszych zak³adów nale¿a³a manufaktura barchanu w Sloup, istniej±ca od 1760 r. W manufakturze w Kosmonosich skupywano, drukowano do 10 tysiêcy sztuk surowych tkanin bawe³nianych rocznie. W Josefodole w latach 1765-1768 wyrabiano po 33 900 sztuk tkanin bawe³nianych roczny. W Pradze w latach 1766-1787 powsta³o 12 drukarñ, perkalu. W³a¶ciciele ich byli z pochodzenia Niemcami, Polakami czy ¯ydami, ale poddanymi czeskimi. W sumie w 1787 r. pracowa³o w Pradze w tych 12 zak³adach 956 robotników i 314 sto³ów drukarskich. W 1790 r. najwiêksza praska manufaktura perkali, to zak³ad F. Hergota i I. Wondraczka z 140 zatrudnionymi i' 40 sto³ami drukarskimi. Brak jednak danych o mocy produkcyjnej tych zak³adów. Liczba sto³ów ¶wiadczy jednak o powa¿nej, siêgaj±cej mo¿e kilkudziesiêciu tysiêcy sztuk, praskiej mocy produkcyjnej w zakresie bawe³nianych perkali. Na Morawach barchan i tryp produkowano od 1597 r. W latach 1732-1734 istnia³o tam 71 warsztatów mezolanu i 31 trypu. W 1765 r. wyrabiano oko³o 7 tysiêcy sztuk tkanin bawe³nianych i pó³bawe³nianych, a w 1771 r. 3835 sztuk kanafasu i 453 sztuki mezolanu. Ma³a produkcja rzêdu kilkudziesiêciu sztuk tkanin rocznie istnia³a tak¿e w manufakturach w Janowicach i Lettowicach51. Czechy by³y najpowa¿niejszym o¶rodkiem produkcji tkanin bawe³nianych, w tym barwnych cyców, w cesarstwie austriackim.
W Polsce barchan produkowano od XV w., a sajê i bombazyn od XVI w. na niewielk± skalê. W pocz±tku XVII w. w okolicach Kamiennej Góry i Dzier¿oniowa na Dolnym ¦l±sku czynnych by³o 400 warsztatów barchanników. Pó¼niej tkaniny pó³bawe³niane wyrabiano po wsiach i ma³ych miastach ¦l±ska, Pomorza, Ma³opolski i Wielkopolski, natomiast drukarstwo cyców zlokalizowa³o siê w wiêkszych miastach lub magnackich manufakturach scentralizowanych. Produkcja barchanu i perkali na Pogórzu Sudeckim zajê³a miejsce upadaj±cego w XVIII w. p³óciennictwa. Wa¿nymi o¶rodkami by³o tak¿e Opole, O³awa i Jelenia Góra. Apretura tych tkanin skupi³a siê we Wroc³awiu, gdzie w 1675 r. pracowa³o 266 poszewników i barchanników, w 1732 r. by³o ich ju¿ 328 i 16 producentów cajgów. W 2 po³owie XVIII w. powsta³o w tym mie¶cie kilka manufaktur tkanin bawe³nianych i farbiarnia przêdzy importowanej z Turcji. W 1784 r. powsta³a we Wroc³awiu pierwsza drukarnia cyców, w 1787 r. w trzech zak³adach pracowa³o 681 robotników, a w 1806 r. 19 manufaktur z 1200 robotnikami drukowa³o oko³o 40 tysiêcy sztuk rocznie. W koñcu XVIII w. drukarstwo perkali rozwija siê tak¿e w 12 manufakturach gdañskich i 6 elbl±skich. W Malborku za³o¿ono przêdzalniê bawe³ny. W Wielkopolsce w 1793 r. by³o 13 producentów bawe³nianego cajgu i ma³a manufaktura w Zb±szyniu. Modne drukarstwo cyców koncentruje siê w stolicy znajduj±c miejscowych u¿ytkowników. W Warszawie w 1792 r. trzy zak³ady produkowa³y cyce, astrachaniê i gazê bawe³nian±, a trzy wiêksze drukarnie perkali istnia³y w tym czasie w Potoku, Pulkowie pod Marymontem i w zespole manufaktur Paschalisa w Lipkowie. Druk po¶redni z rezerwa¿em stosowano tak¿e w Niemirowie, gdzie od 1784 r. wyrabiano oko³o 1500 sztuk rocznie kartunów i cyców, a bawe³nê tkano od 1787 r. na dwóch angielskich maszynach. Mniejsze manufaktury pracowa³y tak¿e w Kras³awiu, £ysobykach i zespole manufaktur grodzieñskich. Poza tym w Polsce ¦rodkowej, i zw³aszcza Ma³opolsce istnia³y zak³ady drukuj±ce drukiem bezpo¶rednim. Mo¿na tu wymieniæ Ludno, Przeworsk, £añcut. Krzepice, Dêbowiec czy Brze¼dziatkê ko³o Jas³a. Jednak¿e w mniejszych zak³adach typu rzemie¶lniczego nie opanowano jeszcze metody druku z rezerwa¿em. Urz±dzenia techniczne zakupywa³y tylko wiêksze manufaktury. Nigdzie nie znano jeszcze walców drukarskich i produkcja perkali, poza ¦l±skiem, zaspokaja³a niewielk± czê¶æ popytu krajowego.
Pó³nocna i wschodnia Europa
Moda na drukowane perkale wp³ynê³a na rozwój produkcji tych tkanin tak¿e w krajach pó³nocnej i wschodniej Europy, gdzie uprzednio nie by³o popytu na tkaniny pó³bawe³niane. Najwcze¶niej za³o¿ono manufakturê cyców w Danii. W 1686 r. powsta³ taki zak³ad w Kopenhadze, a cztery lata wcze¶niej wydano przywilej na ten typ produkcji. Dalsze drukarnie powstaj± w stolicy w XVIII w. Brak danych o rozmiarach produkcji. W Szwecji drukarnie perkali powsta³y w latach 1745-1807 i nie mia³y tak¿e powa¿niejszych rozmiarów?4. W Finlandii i Estonii produkcja tkanin bawe³nianych nie istnia³a przed XIX w. Na Litwie by³y to tylko próby w manufakturach grodzieñskich. Na £otwie jedyna drukarnia perkali powsta³a w 1793 r., zorganizowana przez A. Arensana w Juglaskuruvin¶ . Wszystkie te zak³ady mog³y w niewielkim stopniu zmniejszyæ import modnych cyców.
W Rosji wp³ywy bizantyjskie, bliskowschodnie i ¶rodkowoazjatyckie we w³ókiennictwie zaznaczy³y siê szczególnie w drukarstwie tkanin. Pierwsze fragmenty drukowanych tkanin we³nianych pochodz± z XI i XII w. i znaleziono je w rejonie Czernihowa i pod Moskw±. Drukarstwo tkanin, najczê¶ciej p³ótna, rozpowszechni³o siê w XVI i XVII w. Nale¿y zarazem podkre¶liæ wspó³istnienie druku bezpo¶redniego i po¶redniego. Nabojka by³a to tkanina drukowana bezpo¶rednio deskami czy klockami drukarskimi, podczas gdy na wybojce nadrukowywano t³o. nie barwi±c wzoru. By³o to wiêc najprymitywniejsze rozwi±zanie drukiem po¶rednim. Oba te typy tkanin rosyjskich nie nadawa³y siê do prania i druk by³ nietrwa³y przy interesuj±cych rozwi±zaniach barwnych i ornamentalnych.
Szeroki popyt na lepsze tkaniny drukowane popar³y merkantylistyczne zarz±dzenia absolutystycznego pañstwa. W ich wyniku w Rosji pierwsza manufaktura cyców powsta³a w 1753 r., podczas gdy zbiór przepisów popieraj±cych te zak³ady ukaza³ siê ju¿ w 1741 r. Manufakturê tê za³o¿yli przedsiêbiorcy angielscy W. Chamberlin i R. Cozens w Krasnosielsku. Zakupiono 300 ch³opów pañszczy¼nianych dla przygotowania miejscowej kadry fachowców. Na pocz±tek drukowano tkaniny pó³bawe³niane na osnowie lnianej w rozmiarach 2925 sztuk. W 1755 r. drukowano przewa¿nie tkaniny bawe³niane, lniane stanowi³y tylko 16% z ogólnej liczby 1847 arszynów. Pó¼niej znaczny wzrost produkcji spowodowa³y tkaniny lniane. Jednak¿e w 1778 r. wydrukowano 101 367 arszynów tkanin bawe³nianych. Druga wiêksza drukarnia cyców w Szliisselburgu w 1768 r. wydrukowa³a tylko 1444 sztuki, a w 1792 r. ju¿ 29189 sztuk. Pocz±tkowo wykoñczano w tym zak³adzie a¿ 78% p³ócien lnianych, pó¼niej jednak przewa¿aj± tkaniny bawe³niane. Charakterystyczne dla rosyjskich manufaktur by³o stopniowe przechodzenie od druku bezpo¶redniego do produkcji wybojek i do zastosowania rezerwa¿u. N. N. Dmitriev, na podstawie zaginionych teraz ¼róde³, wycenia ¶redni± roczn± produkcjê wybojek w Rosji w latach 1731-1750 na oko³o 200 tysiêcy arszynów rocznie, pó¼niej dopiero moc produkcyjna tego przemys³u wzrasta. W 1797 r. w Rosji by³o 43 manufaktury cyców i 53 drukuj±ce p³ótna drukiem bezpo¶rednim. Tak wiêc w omawianym okresie nowa technika drukarska pobudzi³a tak¿e dawne umiejêtno¶ci wy-koñczalnicze. G. I. Isaev wylicza w latach 1797-1803 a¿ 220 zak³adów wyrabiaj±cych tkaniny bawe³niane na 2522 krosnach. Przy znacznej przewadze robotników wolnonajemnych produkowano tam rocznie 2 697 445 arszynów. Poza tym jeszcze oko³o 7500 krosien pracowa³o w domowym systemie nak³adczym. Mimo to produkcja tkanin bawe³nianych stanowi³a tylko 2,4% ca³ej rosyjskiej produkcji w³ókienniczej w 1799 r. Nie znano w omawianym okresie maszyn przêdzalniczych ani walców drukarskich. Znano tylko du¿e kalandry do maglowania perkali. W 1760 r. Rodion Glinkov zbudowa³ prost± maszynê przêdzalnicz±, jednak¿e jego wynalazek nie uleg³ wdro¿eniu. Z danych tych wynika, ¿e produkcja tkanin bawe³nianych mog³a w Rosji zaspokajaæ czê¶æ potrzeb krajowych, a drukarstwo rozwinê³o siê na bazie druku bezpo¶redniego.
Na Ukrainie w XVIII w. istnia³y tylko zacz±tki produkcji tkanin bawe³nianych. W Mo³dawii i Wo³oszczy¼nie, a tak¿e w krajach ba³kañskich mog³a istnieæ niewielka produkcja tkanin pó³ba we³nianych, znano te¿ zapewne ³atwiejsze technicznie drukarstwo bezpo¶rednie, jednak¿e produkcja tkanin bawe³nianych i druk z rezerwa¿em rozwin±³ siê dopiero w XIX w. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e Rosja korzysta³a z powa¿nego importu tkanin bawe³nianych nie tylko z Indii, Chin czy Persji, lecz z Azji ¦rodkowej. W Bucharze i Samarkandzie w XVI w. wyrabiano tkaniny pod nazw± czit przeznaczone na eksport do Europy. Du¿a eksportowa produkcja tkanin drukowanych bezpo¶rednio istnia³a tak¿e w Armenii61. Natomiast kraje ba³kañskie korzysta³y z importu tkanin drukowanych technik± rezerwa¿ow±, wyrabianych w Turcji. Pierwsze warsztaty powstaj± w Konstantynopolu w po³owie XVI w. Specjali¶ci tureccy zak³adali pierwsze manufaktury cyców w Holandii
----------------------------------------------
pozdrawiam watcher
... to wcale nie wynalazek z 20 wieku a wczesniejszy ..
