By³bym szczê¶liwy, gdyby siê uda³o dobraæ jak±¶ oryginaln± melodiê zdatn± do melorecytacji lais Pie¶ni o Rolandzie. O ile wiem s± tylko dwa szcz±tkowe zapisy, uznawane za oryginalne melodie chanson de geste, w tym jedna zachowana w pó¼niejszym utworze.

Tu pisz± wrêcz o jednej, zachowanej przez Adama de la Halle, ale s³ysza³em i o drugiej, a gdzie¶ znalaz³em nuty do obu, tyle ¿e rozdzielczo¶æ fatalna:

Kliknij, aby zobaczyæ za³±cznik

"Aucassin et Nicolette" to kusz±ca propozycja na melodiê do chanson de geste (epickie asonansowe laisy!), ale jest jeden podstawowy problem: wersy maj± tylko siedem sylab. Pie¶ñ o Rolandzie jest zasadniczo dziesiêciosylabowa, w pó¼niejszych chansons pojawiaj± siê aleksandryny (12 sylab), siedem sylab to stanowczo za ma³o. Poza tym trudno wskazaæ jaki¶ bezpo¶redni zwi±zek z chanson de geste, autor (anonimowy – b³êdna jest informacja, jakoby autorem by³ Adam de la Halle, acz niewykluczone, ¿e utwór powsta³ w Arras) wymiesza³ przeró¿ne ¶redniowieczne motywy, za¶ sam rêkopis zawiera poza tym ró¿ne lais i fabliaux.

Kogo utwór ciekawi, tego odsy³am do rêkopisu (fol. 70r-80v), niestety Gallica udostêpnia na razie tylko skan mikrofilmu. Ciê¿ko siê to czyta, ale mo¿na zauwa¿yæ, ¿e ka¿da "laisse" jest opatrzona tymi samymi trzema melodiami – dwie pierwsze ¶piewamy na przemian, a na trzeci± ¶piewamy ostatni, skrócony (5 sylab) wers. Za¶ pomiêdzy laisami wstawiamy recytowane kawa³ki proz±. To utwór jedyny w swoim rodzaju i obawiam siê, ¿e do chanson de geste nam siê nie przyda niestety.

Ale mamy jeszcze fragment "Jeu de Robin et Marion" Adama de la Halle (uwaga, brzydkie s³owo! ) :
Kliknij, aby zobaczyæ za³±cznik
Tutaj sprawa wygl±da zupe³nie inaczej. Po pierwsze, Gautiers sam siê przechwala: "Je sai trop bien canter de geste". Po drugie, mimo ¿e JRM ma wersy o¶miosylabowe, ta jedna linijka ma dziesiêæ sylab. A w³a¶ciwie jedena¶cie, z tym ¿e ¶redniówka wypada po szóstej sylabie, a zaraz po niej mamy wstawion± s³ab± sylabê "-ge", której nie liczymy, a któr± ¶piewamy na powtórzon± nutê G. Teoretycznie nutê G mo¿emy powtórzyæ jeszcze raz, rozszerzaj±c drugi hemistych do sze¶ciu sylab i mo¿emy – tadam! – ¶piewaæ aleksandryny. I ogólnie, mo¿emy tê nutê pomijaæ, b±d¼ powtarzaæ tyle razy ile trzeba, aby siê dostosowaæ do d³ugo¶ci wersu, pod warunkiem, ¿e ¶redniówka jest po szóstej sylabie. Niestety akurat "Chanson de Roland" ma zwykle mocn± ¶redniówkê po czwartej sylabie, wiêc powy¿sza melodia niekoniecznie musi pasowaæ... ale generalnie z du¿± pewno¶ci± mo¿na stwierdziæ, ¿e jest to melodia, na któr± ¶piewano chansons de geste. Przynajmniej niektóre.

Przywo³ajmy jeszcze traktat de Grocheo "De Musica":

To dobra wiadomo¶æ: wystarczy nam melodia do pojedynczego wersu, któr± raz za razem powtarzamy. Bo tak siê sk³ada, ¿e na dobr± sprawê tylko tyle mamy.

No w³a¶nie ¦wietnie, czyli tê pierwsz± melodiê sobie darujemy.
¦wietnie ¿e mamy chocia¿ tê drug±.
Ciarki mnie przechodz± na my¶l o ¶piewaniu tego tak, jak o zdobyciu Jerozolimy ¶piewa³ J. Kowalski - na melodiê Kaczmarskiego "Przej¶cia Polaków przez Morze Czerwone"...

Chocia¿ w Chanson de Roland dobrze by³oby utrzymaæ ten silny akcent na czwartej sylabie.

W sumie to zdaje mi siê ¿e mo¿na by to osi±gn±æ dodaj±c nie G w ¶rodku, a podwajaj±c pocz±tkowe A. Najp³ynniej by siê to wówczas ¶piewa³o przy 12-zg³oskowcu:
A-A-H-C // C-H-G-G // A-H-C-A.

Przy 10-zg³oskowcu te¿ mo¿na dodaæ to A, uj±c jedno G jak proponowa³e¶ a trzeci± od koñca sylabê ka¿dej laisy ¶piewaæ na dwóch nutach (A+H), druga ¶redniówka bêdzie tu wyra¼nie s³absza:
A-A-H-C // C-H-G / A-H-C-A.
To chyba nie brzmia³oby ¼le, jak s±dzisz?

Nie znam co prawda w praktyce niemal wcale tego piêknego jêzyka a tym bardziej jego odmiany ¶redniowiecznej i nie podj±³bym siê za¶piewaæ ani kawa³ka w oryginale, ale chodzi³a mi po g³owie przymiarka do zrytmizowania przynajmniej jakiego¶ fragmentu polskiego t³umaczenia... Tegoroczny temat turnieju trzynastkowego w Kaliszu przypomnia³ mi o tych moich dawnych planach. Mo¿e kto¶ inny kiedy¶ siê za ni± we¼mie, kto lepiej w³ada jêzykiem Franków. Bo dotychczasowe przek³ady ignoruj±ce rytm kompletnie mi nie odpowiadaj±; to prawie tak jak t³umaczenia haiku czy sonetu z pominiêciem formalnej struktury... niestety, bêdzie to trudne i mo¿e brzmieæ równie¿ nienajlepiej, bo umieszczenie akcentu na czwartej sylabie wersu w naszym jêzyku nie jest ³atwe, jak ju¿ o tym pisa³em kiedy¶, no ale to ju¿ inna para kaloszy. Dlatego nie liczê na poetycki przek³ad ca³o¶ci - ale mo¿e choæ kawa³ek... podk³ad sensownej i podobnie do tekstu datowanej melodii bardzo bêdzie w tym pomocny. Ja jednak uwa¿am ¿e dobry przek³ad przyda³by siê i ¿e nadaje siê do ¶piewania na imprezach przy ognisku, bo odtworzenie klimatu te¿ jest wa¿ne, a trudno siê wczuæ w co¶, czego siê w z±b nie rozumie.

Podoba mi siê Co prawda o ¶redniowiecznej muzyce to mam pojêcie dosyæ blade (g³ównie mam ¶wira na punkcie brzmienia dawnych jêzyków), ale powtórzenie pocz±tkowego A wydaje mi siê dobrym pomys³em. Zanuci³em to sobie i ca³kiem nie¼le pasuje to do Chanson de Roland.


Tu siê ró¿nimy, dla mnie w³a¶nie brzmienie dawnego jêzyka nadaje klimat, nawet je¶li ni w z±b nie rozumiem ¶piewanego/recytowanego tekstu (przyk³ad: Beowulf w wykonaniu Benjamina Bagby), a nawet najlepiej zrytmizowany przek³ad utraci³by oryginaln± melodykê (charakterystyczne dla danego jêzyka kszta³ty samog³osek, spó³g³osek, i ich fonotaktycznych zestawieñ).

Ale to dobrze, ¿e siê ró¿nimy, w ró¿norodno¶ci si³a mo¿esz kombinowaæ z polskim, rytmicznym przek³adem choæby jednej laisy, ja tylko temu mogê przyklasn±æ. Za¶ sam mam ochotê zaj±æ siê fonetycznym rozpracowaniem tekstu i spróbowaæ nauczyæ siê go ¶piewaæ w oryginale (takie mam hobby) na powy¿sz± melodiê (faktycznie wpada w ucho). Poza tym uwa¿am, ¿e ca³kiem historycznie jest nie rozumieæ tekstu – trubadurzy, którzy uciekaj±c przed krucjat± albigeñsk±, rozpe³zli siê po Europie, raczej nie t³umaczyli swoich pie¶ni na lokalne jêzyki (a je¶li tworzyli w stylu trobar clus, to mogli byæ niezrozumali nawet dla swych rodaków...), za to brzmienie ich pie¶ni mnie wci±¿ zachwyca po o¶miu wiekach.

I Ty te¿ masz racjê. Tak naprawdê to najbardziej bym chcia³ ¿eby te wszystkie podej¶cia harmonijnie po³±czyæ: i ¶piewanie orygina³ów, i dobrych przek³adów, i w³asnej twórczo¶ci do zachowanych dawnych melodii bez s³ów lub s³ów bez melodii trzymaj±c siê ¶ci¶le warsztatu (tak jak architekt tworzy od podstaw neogotyck± katedrê, która nie jest identyczna z ¿adn± istniej±c±, ale jest wiarygodna; identyczna mog³aby powstaæ w XIV czy XV wieku).

Je¶li mam jaki¶ pomys³ na przet³umaczenie czego¶ prostszego to ¶wietnie - np. s³awna pastereczka Marcabru o niewyparzonej jadaczce w humorystycznym przek³adzie JK dziêki temu t³umaczeniu jest dostêpna wszystkim i bawi nas - orygina³ tylko nielicznych. Ale mi te¿ nie przysz³oby do g³owy rezygnowanie ze ¶piewania orygina³ów bo mamy t³umaczenia; nawet mam do JK trochê ¿alu ¿e nie wszystkie swoje kawa³ki zaczyna³ nagrywaæ od oryginalnych zwrotek i ¿e ¶piewa³ tylko po jednej oryginalnej zwrotce, no ale tu ju¿ siê k³ania troszkê komercyjne my¶lenie. Bo ja te¿ mam ¶wira na punkcie jêzyków i doskonale czujê ¿e najlepiej brzmi± melodie z tymi wersjami jêzykowymi tekstów, dla których zosta³y stworzone. Nic nie zast±pi oryginalnych brzmieñ - Seigneur sachiez qui or ne sen ira, Quant ai lo mon consirat, Christ der ist erstanden, Breve regnum erigitur czy Christos aneste ek nekron...

A, dobry pomys³ z tymi dodatkowymi 2 x G po g³ównej ¶redniówce dla 13-zg³oskowca (G-G-A-H-C-A). Mo¿na te¿ dodaæ jedno G na pocz±tku i podwoiæ H (G-A-H-H-C-A), to troszke poprawia dopasowanie do akcentu który w jêzyku polskim rzadko przypada na ostatni± sylabê). Prze¶piewa³em sobie w ten sposób fragmenty t³umaczenia Jacka Kowalskiego "Pie¶ni o zdobyciu Jerozolimy" i Wilhelma z Tudeli w przek³adzie Andrzeja Nowaka "Canso de la Crozada" (Wilhelm pisz±cy w 1214 roku okre¶la j± jako melodiê "pie¶ni antiochowej", ponoæ z Limousin) i bardzo ³adnie pasuj±. Oczywi¶cie wychodzi to ciut monotonnie ale mo¿na co drug± parê wersów za¶piewaæ wy¿ej (przetransponowaæ nuty o trzy pó³tony w górê). Zamieszczam takie swobodne wariacje wykorzystuj±ce te I inne odmiany - da siê s³uchaæ.

Super, wygl±da na to, ¿e ta melodia "dzia³a"!

Faktycznie da siê s³uchaæ, da siê ¶piewaæ, i pasuje do aleksandrynów w chanson de geste, czy te¿ w tym wypadku canso de gesta... tak siê sk³ada, ¿e wybra³e¶ utwór bliski memu sercu, wiêc postanowi³em do³±czyæ do ¶piewania.

Jedno ale: w okcytañskim oryginale, w tej akurat laisie akcent pada na przedostatni± sylabê. Dlatego postanowi³em powtórzyæ ostatni± nutê A. Podoba mi siê te¿ zabieg transpozycji dla urozmaicenia, ale nie jestem pewien tej ma³ej tercji – na wszelki wypadek wyci±gn±³em wybrane wersy w górê o ca³± kwintê (czyli "diapente"), jako ¿e to bardziej naturalny interwa³. Nie wszêdzie ilo¶æ sylab mi siê zgadza³a, wiêc "po³yka³em" niektóre zg³oski, niekoniecznie s³usznie, tak ¿e nie gwarantujê poprawno¶ci, jakkolwiek stara³em siê podpieraæ tekstem ¼ród³owym.

W ka¿dym razie zamieszczam ten sam fragment za¶piewany w oryginale, a w³a¶ciwie swoje swobodne wariacje:
Kliknij, aby zobaczyæ za³±cznik
PS. Jestem ograniczony do wysy³ania raptem 500KB, wiêc musia³em mocno skompresowaæ nagranie, co je trochê zniszczy³o... Lepsz± wersjê umieszczam tutaj.

Bomba!!!

A przy okazji dziêki za link pod którym obok Canso znalaz³em pocz±tek Beowulfa... To tak obok tematu, ale powiem Ci ¿e ilekroæ s³yszê Wessex to po prostu siê rozp³ywam. Boski jêzyk!