Zbli¿a siê magiczny okres ¦wi±t, pora wiêc chyba porozmawiaæ o tradycjach chodzenia po kolêdzie w ró¿nych epokach:)


Na dobry pocz±tek mam pytanie. W krêgach XV-wiecznych czeskich kolêdników pojawia siê postaæ tajemniczego Biskupa, któremu adresaci piosenek winni s± dawaæ pieni±dze. Je¿eli dobrze wywnioskowa³am, chodzi tu o co¶ w rodzaju turonia, który wodzi rej w¶ród chodz±cych po domach muzykantów, zbiera na tacê i nie wypada mu odmówiæ:)

Przyk³adowy fragment z Gradua³u Jistebnickiego:

©tìdrého jsme tì zvìdìli, proto jsme k tobì pøi¹li,
s biskupem pøed tì pøijeli, obdaøi¾ ny, ráèi¾-li.
Raèi¾ ny obdaøiti, tobì» na èest zpieváme,
chcem» tvú ¹tìdrost chváliti neb k tobì lásku máme.

Czyli w Czechach maszkar± towarzysz±c± ¿ebrz±cym weso³kom by³ Biskup?:) Chyba nie ¶wiêty Miko³aj, on zdaje siê wola³ dawaæ ni¿ braæ. A mo¿e da³o siê go spotkaæ równie¿ w Polsce?

Niestety, nie znam czeskiego, ale z moich hipotez i samej budowy oraz tre¶ci wszystko wskazuje na to, ¿e jest to ¿akowska koleda. ¯acy (klerycy, uczniowie szkó³ przyklasztornych i przykatedralnych) czêsto kolêdowali, a w tamtych czasach uniwersytety (i pozosta³e szko³y) pozostawa³y pod w³adz± duchowieñstwa. Mo¿e tu nale¿y szukaæ rozwi±zania - biskup-opiekun? Ponadto w.Wygl±da to te¿ na co¶, co mog³o byæ jak±¶ czê¶ci± pie¶ni misterium bo¿onarodzeniowego, albo czego¶ na kszta³t glos (przeplot ³aciny i czeskiego).

Kolêda - dzisiejsza jest rozumiana jako religijna pie¶ñ bo¿onarodzeniowa. Odmian± kolêdy jest pastora³ka - ¶wiecka pie¶ñ, równie¿ dotycz±ca wydarzeñ betlejemskiej nocy. Dawniej kolêda by³a ¿yczeniem, b³ogos³awieñstwem (i tu koñcowe s³owa czeskich zwrotek, o ile dobrze rozumiem, "k tobì lásku máme").
Mo¿e rozwi±zania nale¿y szukaæ w ca³o¶ci tekstu, a nie we fragmencie?

More festi querimus

More festi querimus virum virtuosum,
quem et benedicimus, hospitem gloriosum.
Et ab ipso petimus munus gratiosum,
ut sumam nobis conferat trium solidorum.

Pøi¹lisme na èest zpievajíc ku pánu ¹lechetnému
jeho se daru radujíc, vedle biskupa ctného.
Raèi¾ ny obdaøiti, tobì» na èest zpieváme,
chcem» tvú ¹tìdrost chváliti neb k tobì lásku máme.

Hospes amantissime ex amicis unus
fac honorem hodie nobis dando munus,
ut possis diu vivere cum honorandis unus
pro quo nos cottidie petitores sumus.

©tìdrého jsme tì zvìdìli, proto jsme k tobì pøi¹li,
s biskupem pøed tì pøijeli, obdaøi¾ ny, ráèi¾-li.
Raèi¾ ny obdaøiti, tobì» na èest zpieváme,
chcem» tvú ¹tìdrost chváliti neb k tobì lásku máme.

Clericalis concio in re deprecatur,
ut tua perpetua salus augeatur.
Super mundi climata semper agnoscatur,
virtus tibi tradita non diminuatur.

©tìdrost chválìc i tvú èest, prosíme daru tvého
raè nám dáti penìz ¹est podle biskupa ctného.
Raèi¾ ny obdaøiti, tobì» na èest zpieváme,
chcem» tvú ¹tìdrost chváliti neb k tobì lásku máme.

Mam nadziejê, ¿e w goraczce bzdur nie popisa³am.

Owszem, utwór "More festi querimus" jest ¶piewany przez rozmaite zespo³y pod tytu³em "®ákovská koleda":) Inne traktuj±ce o Biskupie fragmenty tekstu nie wnosz± jednak chyba niczego nowego, nie uzna³am wiêc za konieczne ich przytaczaæ.

W "pogañskim" tego s³owa znaczeniu kolêda to po prostu ¶piewane ¿yczenia, niekoniecznie zwi±zane z jakimi¶ konkretnymi obrzêdami. Gradua³ z Jistebnic uchodzi jednak za zbiór pie¶ni o charakterze religijnym (chyba nie w stu procentach, ale w sumie nie wiem, gdy¿ nie uda³o mi siê na razie ¶ci±gn±æ sobie z Pragi nowoczesnego wydania). Wychodzi³oby wiêc na to, ¿e "®ákovská koleda" nie jest utworem ¶wieckim - w ka¿dym razie zespo³y oscyluj±ce wokó³ muzyki dawnej ¶piewaj± j± w charakterze bo¿onarodzeniowego;-P
TUTAJ na stronie numer 6 jest inny utwór o Biskupie. Z niego rozumiem ju¿ nieco mniej, ale równie¿ pojawia siê motyw wy³udzania pieniêdzy. Czy¿by nie chodzi³o o konkretn± postaæ, a po prostu podkre¶lanie, ¿e ¿acy znajduj± siê pod ochron± duchowieñstwa i nale¿± im siê z tego tytu³u szczególne wzglêdy?

Bo ju¿ wizualizowa³am sobie postaæ kolêdnika w mitrze i z pastora³em:)

My¶lê, ¿e okazja, przy jakiej ¶piewano tê kolêdê, jest tak naprawde kluczowa.
Moe w czasie jej powstania by³ jaki¶ specyficzny, szczególny czeski biskup?

W "pogañskim"... Nazwijmy "¶wieckim" ;)

Pozwólcie, ¿e pogdybam sobie.
Jistebnický kancionál datowany jest na lata szeroko rozumianego ruchu husyckiego.
Mo¿e wiêc wizerunek biskupa by³ tu dos³owny ?
Jako zdziercy, ciemiê¿yciela, wrêcz z³odzieja ?

Rabiega

Nie tylko datowany, ale i chyba w ogóle jest husycki ]:-> A co z drugim utworem? Z koñca XV wieku, czyli ju¿ trochê passe...

Ale obie teorie wydaj± mi siê bardzo ciekawe. "Straszak" na mieszczan mog±cych wykazywaæ zniecierpliwienie wobec ha³asuj±cych ¿aków, b±d¼ te¿ humorystycznie ujêty symbol krwiopijcy*, przechodz±cy jak widaæ do tradycji...

Tak, przyznajê siê, moje znajomo¶ci w krêgach "XV-wiecznych kolêdników zawieraj±cych Biskupa" ograniczaj± siê do tych dwóch w³a¶nie utworów;-))) Ale obiecujê poszukaæ wiêcej, bo sprawa ju¿ chyba nie da mi spokoju:)


* Update: No ale zaraz. Studentom chyba nie wolno by³o przejawiaæ inklinacji do herezji, zw³aszcza tak publicznie?

A dlaczego nie wolno ?.
I do jakiej "herezji" ? S±dzisz ¿e skrycie adorowali papie¿a, gdy wszem i wobec obowi±zywa³y Artyku³y Praskie ?
W obu od³amach husytyzmu duchowni wszelkiego rodzaju specjaln± estym± siê nie cieszyli.
A student to tylko jeden uciek³ przed czeska rewolt±.
Reynevan .
K³aniam -

Rabbi

S±dzê, ¿e skrycie adorowali Husa, podczas gdy na uniwersytecie obowi±zywa³a wierno¶æ papie¿owi:) I chocia¿ ekspertk± nie jestem, po wstêpnym przemy¶leniu s±dzê, ¿e ze ¶piewaniem pie¶ni szkaluj±cych duchowieñstwo to musieli uwa¿aæ:)
Czyli zostajemy przy wersji prawowiernej?;)

Raczej nie musieli uwa¿aæ i wierno¶ci papie¿owi nie uprawiali.
Gdyby tak by³o, Carolinum musia³oby byæ otoczone potrójnym murem, szañcami i byæ obsadzonym przez 20 tys. zaprawionych w boju ¿o³nierzy, z zaopatrzeniem na ³adnych parê lat. O niczym takim wszak nie wiemy .
Pamiêtaj te¿ o tym, ¿e kalikstyñska wersja chrze¶cijañstwa odcisnê³a trwa³e piêtno na pojmowaniu religii przez Czechów. Nawet po kilkuset laty powsta³a tam Církev èeskoslovenská husitská.
Ludyczne obrzêdy mog³y przechowaæ "rewolucyjn±" antyklerykaln± tradycjê nawet po dzi¶ dzieñ. Ciekawe czy przechowa³y ?
Jest paru ludzi zza lewego brzegu Olzy na Freha, mo¿e wzbogac± nasz± wiedzê ?

P.S. Pamiêtaj te¿, ¿e "prawowierny" to znaczy kalisznicki .

K³aniam -
Rabiega

Sprawa wydaje siê byæ du¿o prostsza i niestety husyci chyba nie maj± tu nic do rzeczy...

Przede wszystkim patrzymy na ten utwór z prezentystyczno-etnograficznej perspektywy. Kolêdowanie, turoñ, etc. to czê¶æ obrzêdu bo¿onarodzeniowego, zwi±zanego ¶ci¶le z konkretnym ¶wiêtem liturgicznym.

Tymczasem ta pie¶ñ wi±¿e siê z czasem, rzec mo¿na "antyliturgicznym" i ¶wiatem na opak - z karnawa³em.

Termin "kolêda" jest tu nieprecyzyjny - dzi¶ kolêda to pie¶ñ traktuj±ca o Narodzeniu i okoliczno¶ciach.

A biskup to najpewniej "biskup g³upców" wybierany przez ¿aków lub kleryków. Ostatecznie w karnawale najchêtniej natrz±sano siê z duchownych. Do tego dochodz± "o¶le msze", fabliaux, charivari i bibliografia na kilkadziesi±t stron.

S± zreszt± analogie, np. pie¶ñ: Gregis pastor Titirus, asinorum dominus noster est episcopus - przyk³ad pierwszy z brzegu (a to jeszcze XII w. chyba), wybór episcopellusa... znajdzie siê jeszcze wiele tekstów i obrzêdów.

A TU ma³a niespodzianka.

Jasny gwint, a ju¿ marzy³o mi siê chodzenie po kolêdzie z Biskupem! Ale nic to, w³a¶nie zaczê³am wpadaæ na jego trop w karnawale. Doczytam, poczekam na odpowiedni okres i jak machnê przy tym elegancki strój Os³a... Na filmie jest dok³adnie to, o czym marzy³am:)
Asinus Asinorum in saecula saeculorum!

Czyli czeskie muzyczne formacje ¶piewaj±ce "More festi querimus" myl± siê, stawiaj±c utwór w jednym rzêdzie z kolêdami bo¿onarodzeniowymi? Faktycznie nie wystêpuje tu ¿adna wzmianka o Jezusie ani Maryi, jednak sugesti± mo¿e byæ religijny charakter ¼ród³owego ¶piewnika. Wprawdzie z tego, co wiem, poza powa¿nymi pie¶niami zawiera on te¿ jakie¶ tañce, ale ci±gle nie chce mi wpa¶æ w rêce, wiêc chyba nie powinnam siê wypowiadaæ:(
I my¶la³am, ¿e obyci ze swoj± literatur± Czesi bêd± bardziej kompetentni;)
Druga z przytoczonych pie¶ni, "Biskup zvìdev tvú ¹tìdrotu", nie mam pojêcia sk±d pochodzi, ale j± równie¿ kto¶ ¶piewa jako bo¿onarodzeniow±.


A skoro jeste¶my przy ¶wieckim kolêdowaniu, pozwolê sobie zadaæ jeszcze jedno pytanie (chodzi o analizê tekstu pod k±tem obyczajowo¶ci, wiêc chyba nie musimy zmieniaæ dzia³u). Ró¿ne zespo³y wykonuj± utwór "Lux optata claruit/conduit", bêd±cy ponoæ XIV-wieczn± francusk± kolêd±. ¦piewany jest zarówno jako bo¿onarodzeniowy, jak i karnawa³owy. Nie wiem kto ma racjê, gdy¿ nie uda³o mi siê znale¼æ o pie¶ni niczego, w³±cznie z tekstem.
Czy kto¶ posiada jakie¶ informacje?

Na pocz±tek tradycyjnie kilka uwag:

1. To nie jest "¶wieckie kolêdowanie".
2. Samo pojêcie "kolêdowania" jest prezentystyczne i ma siê nijak do omawianych w temacie utworów.
3. Co to jest "analiza tekstu pod k±tem obyczajowo¶ci"?
4. conduit to francuskie s³ówko, które oznacza (w tym wypadku) conductus. Nie jest ono elementem tytu³u...
5. Co to znaczy "utwór bo¿onarodzeniowy"? ¦piewa siê go w Bo¿e Narodzenie czy traktuje o Bo¿ym Narodzeniu?
6. To nie jest XIV w.

A wszystko tak naprawdê krêci siê wokó³ bo¿ego napletka.

Jest to XIII-wieczny conductus (konkretnie conductus ad subdiaconum z officium ad missam) na tzw. Oficjum ¦wiêta G³upców. Pojawia siê w dwóch zachowanych zbiorach, tj. z Sens i Beauvais . To fragment liturgii(!) na dzieñ Obrzezania (Circumcisio Domini). Na temat ca³ego zbioru nie bêdê teraz pisa³, bo to zagadnienie do¶æ z³o¿one i wymagaj±ce przebicia siê przez kilka rega³ów literatury przedmiotu.

Wyci±gniêcie tego utworu z jego pierwotnego kontekstu jest nadu¿yciem (usprawiedliwionym, bo opracowanie ca³o¶ci jest trudne - por. efekty osi±gniête przez Clemencica i Picketta).

Proponujê zacz±æ od lektury Heersa i Dudzika (wiem, bana³y), a pó¼niej przej¶æ do edycji ca³ego Oficjum i opracowañ szczegó³owych.

Tekst (wersja z Sens):

Lux optata claruit;
Gaude Syon filia,
Virga que jam aruit,
Virga succi nescia,
Virga Jesse floruit
Juxta vaticinia,
Cum gloria.
Gignitur, - nascitur
Christus, sicut voluit
Divina clementia.
Hoc in hoc, hoc in hoc, hoc in hoc sollempnio
Concinat hec concio

Nascendi primordia
Subiit eternitas,
Induit servitia
Superna regalitas,
Lactat patrem filia
Quem parit virginitas,
Cum gloria.
Angitur, - frangitur
Hostilis protervia
Et ejus potentia.
Hoc in hoc, etc.

Quicquid fuit mysticum
Testamento veteri,
Quicquid fuit typicum,
Moyses et ceteri,
Fructum per Daviticum
Decet patefieri,
Cum gloria.
Hoc in hoc, hoc in hoc, etc.

Judea, gens rea,
Regem crede celicum,
Per quem sumus liberi.
Hoc in hoc, hoc in hoc, etc.

Gens digna supplicio,
Danielem legitis;
Quod defecit unctio
Pridem intelligitis;
Missum celi nuntio
Messyam non creditis,
Cum gloria.
Hoc in hoc, hoc in hoc, etc.

I melodia:
Kliknij, aby zobaczyæ za³±cznik

Ten w±tek te¿ wypada³oby przenie¶æ - odpowiedni tematycznie wydaje siê siê dzia³ o liturgii albo muzyczny.

Z pozdrowieniami,
l.