Po przeczytaniu paru ksi±¿ek na temat pó¼no¶redniowiecznej architektury ¶wieckiej uderzy³o mnie, ¿e pomimo tak wielkiej liczny szlachty do czasów dzisiejszych zachowa³o siê tak ma³o wie¿ mieszkalnych.
Okazuje siê jednak, zamieszkiwanie przez ka¿dego rycerza w don¿onie to typowy mit ¶redniowiecza. Jak dobrze wiecie na budowle murowane by³o staæ naprawdê wyj±tkowych bogaczy nawet po¶ród szlachty. Do tego dochodzi jeszcze regale grodowe, które prawie do XIVw. zastrzega³o prawo budowy siedzib warownych tylko dla w³adcy.
Wniosek z tego taki, ¿e to nie kamienny/ceglany don¿on by³ typow± siedzib± szlacheck± a drewniany dom, wiêkszy, bardziej zdobny i lepiej wykonany od chaty ch³opskiej, ale a¿ tak daleko od niej nie odbiegaj±cy.
Czy znacie jakie¶ opisy lub przedstawienia tego rodzaju domostw dla XIV-XVw.?
Co do ilo¶ci wie¿ mieszkalnych to nie wysuwa³bym pochopnych wniosków - w samych okolicach Wroc³awia (bo ten teren znam dobrze) znam 2 wie¿e w pe³ni stoj±ce i zachowane do naszych czasów i 2 z których zosta³y fundamenty (promieñ 10km od miasta).... A dodaæ nale¿y kilka wie¿y w mie¶cie oraz oczywi¶cie te, które by³y dalej... na Dolnym ¦l±sku jest jeszcze tego trochê, w wiêkszo¶ci (choæ nie wszystkie) wbudowanych w pó¼niejsze dwory i pa³ace.
Tak. Ale te wie¿e nale¿a³y do bogatych rodów rycerskich. Licz±c 4 wie¿e (poza miastem) w porównaniu z ilo¶ci± wsi pod Wroc³awiem (zak³adaj±c, ¿e ka¿dy rycerz posiada przewa¿nie 1 wie¶) to reszta rycerstwa te kilkana¶cie-kilkadziesi±t rodzin rycerskich musia³o posiadaæ inn± siedzibê ni¿ kamienna/ceglana wie¿a.
W ksi±¿ce "¯ycie prywatne od ¶redniowiecza do renesansu" by³o podane, ¿e wiêkszo¶æ siedzib rycerskich w ¶redniowiecznej Francji stanowi³y w³a¶nie domy drewniane okazalsze i wyposa¿one bogaciej ni¿ ch³opskie, które znajdowa³y siê w pewnym oddaleniu od wsi, czasem ogrodzone. Czesto zabudowania takie stanowi³y centrum gospodarcze maj±tku ziemskiego, co¶ na kszta³t naszego folwarku.
Co do reliktów ¶redniowiecznych siedzib rycerskich, okre¶lanych najczê¶ciej w literaturze mianem „grodzisk sto¿kowatych”:
W literaturze przedmiotu termin ten zaistnia³ dziêki pracom W. £êgi i W. Kowalenki i dzi¶ u¿ywa siê go na okre¶lenie wyra¼nie manifestuj±cych siê w terenie nasypów ziemnych, kryj±cych, najczê¶ciej drewniane, pozosta³o¶ci budynków mieszkalno – obronnych, a czasem tak¿e gospodarczych.
Pocz±tki planowych dzia³añ archeologicznych, maj±cych na celu rozpoznanie terenowe tych¿e obiektów wi±zaæ nale¿y z osob± G. Leñczyka, który ju¿ w latach trzydziestych naszego stulecia rozpocz±³ akcjê inwentaryzacji i weryfikacji grodzisk i zamczysk na terenie Ma³opolski.
Z lat powojennych odnotowaæ trzeba prace J. Kamiñskiej, których wyniki zdeterminowa³y na do¶æ d³ugi czas sposób rozumienia terminu „grodzisko sto¿kowate”. Badaczka ta twierdzi³a, ¿e znaczny procent obserwowanych w terenie koców ziemnych kryje w sobie relikty budowli, których powstanie wi±zaæ mo¿na z d±¿eniem rycerstwa do zapewnienia sobie bezpiecznej siedziby, bêd±cej czêsto tak¿e centrum administracyjno – gospodarczym wiêkszych w³o¶ci. Teoria ta zosta³a, mo¿e nieco zbyt entuzjastycznie przyjêta i odt±d niemal ka¿dy kopiec nazywano „grodziskiem sto¿kowatym”, datowano na XIII – XIV wiek i ³±czono z fundacjami rycerskimi. Dalsze studia nad tym problemem doprowadzi³y jednak do konkluzji, ¿e takie traktowanie grodzisk jest b³êdne. A. Wêdzki, w swej pracy o osadnictwie i podzia³ach terytorialnych ziemi l±dzkiej do koñca XIV w zasugerowa³ przesuniêcie górnej granicy chronologicznej egzystencji tego typu obiektów na wiek XVI a L. Kajzer przytoczy³ kilka przyk³adów z terenu Polski ¦rodkowej, które choæ tradycyjnie posiada³y metrykê ¶redniowieczn±, w rzeczywisto¶ci kry³y pozosta³o¶ci budowli nowo¿ytnych.
Przy obecnym stanie wiedzy zgodziæ siê mo¿na, ¿e znaczna ilo¶æ „grodzisk sto¿kowatych” rzeczywi¶cie wyznacza centra w³asno¶ci ziemskich i mo¿na wi±zaæ ich dzieje z okresem intensywnych nadañ ziemskich na rzecz rycerstwa. Genezê gródków – siedzib rycerskich wi±zaæ nale¿y wiêc z przemianami politycznymi i spo³ecznymi rysuj±cymi siê wyra¼nie w Polsce od oko³o po³owy XIII w., z kulminacj± w wieku XIV. Zanik tego zjawiska przypada za¶ na po³owê wieku XV. W okresie tym, w zwi±zku z przekszta³caniem siê polskiego rycerstwa w szlachtê – ziemian obserwujemy tendencjê do wznoszenia siedzib zwanych „dworami na kopcu”. Ich sposób lokowania, na wyniesieniu czêsto w pobli¿u cieku wodnego nie ró¿ni³ siê od metod lokowania wie¿ na kopcach. Zmieni³a siê jednak dyspozycja budynku – z horyzontalnej na wertykaln±. Model dworu na kopcu prze¿ywa³ siê w spo³eczeñstwie polskim bardzo d³ugo. Przyk³adowo, mieszkañcy takiego za³o¿enia we Wrz±cej ko³o Sieradza rodzina Grodzickich, opu¶ci³a go i przenios³a siê, do, klasycystycznego dworu dopiero w roku 1800.
W literaturze przedmiotu d³ugo trwa³a dyskusja zmierzaj±ca do rozstrzygniêcia kwestii zwi±zanych z pochodzeniem spo³ecznym fundatorów i mieszkañców gródków sto¿kowatych, zmierzaj±ca nawet do prób identyfikacji tych¿e za³o¿eñ z okre¶lon± klas± spo³eczn±. Nie ma chyba potrzeby w tym miejscu referowaæ wszystkich racji i argumentów uczestników owego sporu, zw³aszcza i¿ odpowiedzi na stawiane pytania wydaj± siê ju¿ byæ znane.
Niew±tpliwie w czasach pojawienia siê, wie¿e na kopcach stanowi³y siedziby mo¿now³adców. Taki stan rzeczy utrzyma³ siê do koñca XIV, a mo¿e nawet pocz±tku XV wieku kiedy to przedstawiciele ¶redniowiecznej elity przenie¶li siê do murowanych za³o¿eñ obronnych, co prawda o rozmaicie zakre¶lonym programie i skali architektonicznej. Siedziby na kopcach sta³y siê wówczas rezydencjami ¶redniego i drobnego rycerstwa, które z czasem przekszta³ci³o siê w ziemian.
Za³o¿enia typu „motte” nie by³y wiêc zwi±zane z ¿adn± grup± spo³eczn±. Model takiej siedziby przewêdrowa³ wiêc wszystkie szczeble drabiny feudalnej – od jej szczytu w dó³.
Badania archeologiczne reliktów siedzib rycerskich nie maj± d³ugiej tradycji. Zaowocowa³y one jednak kilkoma publikacjami znacznie zwiêkszaj±cymi nasz stan wiedzy o tego rodzaju stanowiskach. Dzia³ania archeologiczne zmierzaj±ce do identyfikacji w terenie, przebadania i interpretacji odnalezionych reliktów nie s± spraw± ³atw±. Czêsto dostarczaj± one jedynie informacji, i¿ obiekty te zosta³y zniszczone wkrótce po zakoñczeniu funkcjonowania lub nawarstwienia wcze¶niejsze zak³ócone s± pó¼niejsz± dzia³alno¶ci± ludzk±. Powoduje to ra¿±c± rozbie¿no¶æ miedzy ilo¶ci± obiektów znanych ze ¼róde³ pisanych a ilo¶ci± pozytywnie zinterpretowanych w terenie stanowisk. Wiele widocznych w krajobrazie i dostêpnych do badañ archeologicznych obiektów jest przed rozpoczêciem wykopalisk pozbawiona informacji o fundatorach czy choæby u¿ytkownikach a taki stan rzeczy czêsto równie¿ utrzymuje siê po zakoñczeniu archeologicznych prac terenowych i gabinetowych. Trudno wiêc identyfikowaæ odkryte relikty z konkretn± osob±. Nie mo¿na ustaliæ kto fundowa³ i u¿ytkowa³ dan± siedzibê. W takim przypadku nie mo¿na wiêc tak¿e zweryfikowaæ wyników badañ z informacjami z innych kategorii ¼róde³.
W trakcie moich poszukiwañuda³o siê wyodrêbniæ 36 stanowisk archeologicznych.
Wiêkszo¶æ stanowisk zgrupowana jest na terenie tak zwanego Ni¿u Polskiego, rozumianego w±sko jako Wielkopolska, Kujawy oraz ziemie dzisiejszej Polski centralnej – £êczyckie, Sieradzkie i Wieluñskie oraz Mazowsze. Mniejsza ilo¶æ stanowisk znajduje siê na terenie Ma³opolski.
etc., etc.,etc. Poczytaj troszkê literatury - du¿o tam o tym, choæby u Kajzera i innych.
Dziêki za te informacje. Nie wiedzia³em, ¿e te "gródki sto¿kowe" czyli motte-and-bailey by³y popularne w Polsce. Do tej pory kojarzy³em je raczej z Angli± i Francj± i wcze¶niejszym datowaniem na XI-XIIIw.
Ciekawe...
Ma ktos mo¿e jakie¶ ilustracje takich siedzib? Bo niestety nie mog³em znale¼æ ¿adnych ksi±¿ek w bibliotece.
pozdr