OSTROGI

Ostrogê, stanowi±c± czê¶æ oporz±dzenia je¼dzieckiego i s³u¿±c± do powodowania koniem, mocowano do obuwia je¼d¼ca w okolicach piêty. Sk³ada siê z kab³±ka o ramionach zakoñczonych zaczepami, w ¶rodku którego umieszczano bodziec o d³u¿szej lub krótszej szyjce, zakoñczony kolcem lub wide³kami z osadzon± na ich osi gwiazdk±.

Najstarsze ostrogi pojawi³y siê w Europie w V w. p.n.e. w krêgu kultury pó¼nohalsztackiej. W II w. p.n.e. znali je Celto­wie i za ich po¶rednictwem ostrogi rozpowszechni³y siê w¶ród innych ludów europejskich. W pocz±tkach ¶redniowiecza, w okresie poprzedzaj±cym lata naszego zainteresowania, S³owianie nosili ostrogi z zaczepami haczykowato zagiêtymi do wnêtrza. Wysz³y one z u¿ycia w pierwszej po³owie X w. Ostrogi z wieków X-XII sklasyfikowa³ pierwotnie A. Nadolski. Autork± nowszej systematyki oka­zów z X-XIII w. jest Z. Hilczerówna (obecnie Kurnatowska), zabytki m³odsze nie doczeka³y siê opracowania.

Ostrogi uznawane s± za tzw. dobry wyznacznik chronologiczny ze wzglêdu na zmienno¶æ form. Na ich "wra¿liwo¶æ" typologiczn± wp³ywa³y g³ównie wymogi praktyczne, zw³aszcza zmieniaj±cy siê sposób dosiadu, a tak¿e moda. Ostrogi czêsto psu³y siê (znaczna czê¶æ zabytków archeologicznych to okazy zdefektowane), a w zwi±zku z niewielk± warto¶ci± materialn± i ³atwo¶ci± produkcji nie naprawiano ich, gdy¿ zaopatrzenie siê w now± parê, w miejsce uszkodzonej, niepraktycznej lub niemodnej, nie sprawia³o w ¶redniowieczu ¿adnych trudno¶ci.

Okazy u¿ywane w Polsce w wiekach X-XIII dziel± siê wed³ug klasyfikacji Z. Hilczerówny, uwzglêdniaj±cej jako kryterium odmienno¶ci budowy i kszta³t, a zw³aszcza uformowanie bod¼ca, na trzy typy. Typ I maj±cy dwie odmiany, obejmuje zabytki o wyd³u¿onym kab³±ku w kszta³cie litery U, z zaczepami w postaci p³ytek z otworami na nity i d³ugim bod¼cem. Ca³y kab³±k wraz z bod¼cem jest w rzucie bocznym prosty. Niekiedy ostrogi s± ornamentowane miedzi± b±d¼ srebrem lub srebrem i miedzi± jednocze¶nie. Zabytki typu I wystêpuj± licznie w Europie ¶rodkowej i pó³nocnej. W Polsce u¿ywane by³y w X i na pocz±tku XI w. Ich chronologia odpowiada datowaniu ogólnoeuropejskiemu. Typ II dzieli siê na piêæ odmian i w jego sk³ad wchodz± ostrogi z ¿elaza, rzadko z br±zu, o ramionach kab³±ka w bocznym rzucie prostych rzucie prostych albo wygiêtych ³ukowato czy esowato, z bod¼cem o wyodrêbnionym kolcu w kszta³cie sto¿ka, piramidy czy rombu. Zaczepy s± p³ytkowe lub ogniwkowe, sporadycznie - uszkowate. Odmiana pierwsza ró¿ni siê od typu I kolcem na zakoñczeniu bod¼ca. Wystêpowa³a w Polsce w X w. i pierwszej po³owie XI w. Odmiana druga to stadium rozwojowe odmiany pierwszej - kab³±k lekko wygiêty, bodziec nie le¿y w p³aszczy¼nie kab³±ka, lecz jest nieznacznie uniesiony ku górze, do¶æ krótki, z masywnym kolcem. Ostrogi tej odmiany noszono w XI w. Odmiana trzecia charakteryzuje siê silniejszym ni¿ u drugiej wygiêciem kab³±ka, ³ukowatym lub esowatym, i bardzo krótkim bod¼cem z dwupiramidalnym kolcem. Noszono j± w Polsce od drugiej po³owy XI do koñca pierwszej po³owy XII w. Odmiana czwarta obejmuje ostrogi o kab³±ku w kszta³cie litery V, choæ sporadycznie tak¿e w kszta³cie litery U, z silnym ³ukowatym lub esowatym wygiêciem ramion, przy czym maksymalne wygiêcie przypada na po³owê d³ugo¶ci kab³±ka, z bod¼cem o masywnym kolcu, odgiêtym ku do³owi o 30-60% od p³aszczyzny kab³±ka. Ostrogi te czêsto bywaj± ornamentowane, a ich chronologia okre¶lona jest na drug± po³owê XII oraz wiek XIII. Do odmiany pi±tej zaliczono ostrogi o kab³±ku w kszta³cie litery V, wykonanym z cienkiej sztabki lub sp³aszczonej ta¶my, ze stykiem ramion wyodrêbnionym i trójk±tnie rozszerzonym. Kab³±k jest silnie wygiêty, niekiedy do 90°, bodziec skierowany ku do³owi tak, ¿e rzut boczny przypomina literê S. Odmiany tej u¿ywano w Polsce w wiekach XIII i na pocz±tku XIV. Oko³o po³owy XIII w. rozpoczynaj± egzystencjê ostrogi, które z wiêkszymi czy mniejszymi zmianami przetrwa³y do dzi¶. S± to okazy z gwia¼dzistym bod¼cem, za liczone do typu III. Ich kab³±k jest silnie wygiêty, a bodziec to gwia¼dziste kó³ko osadzone w wide³kach. Do niedawna uwa¿ano, ¿e ostrogi takie pojawiaj± siê dopiero w czwartej æwierci XIII w, Nowe odkrycia, np. ostroga z grodziska w Raci±¿u, woj. Bydgoszcz, odkryta w ruinach budowli spalonej w 1256 r., oraz pozapolskie, g³ównie ruskie, znaleziska archeologiczne, a tak¿e zachodnioeuropejska ikonografia sugeruj±, ¿e noszono je ju¿ ok. 1250 r. Ostrogi z gwia¼dzistym bod¼cem wypar³y z u¿ycia okazy z kolcem i w XIV w. s± ju¿ jedynym u¿ywanym typem. Okazy z XIV w. maj± wygiêty kab³±k i niezbyt d³ugi, z biegiem lat powiêkszaj±cy wymiary, rozwidlony bodziec z kilkupromienn± gwiazdk±. Zabytki z XV w. maj± miseczkowaty zapiêtek i bardzo d³ugi, prosty bodziec z gwiazdk± o wydatnych promieniach. Do tego typu nale¿± ostrogi ³±czone z osob± króla Kazimierza Jagielloñczyka z napisem "pomny na mye ma myl± wyerna pany" oraz monogramem "k".

Bêd±ce nieod³±cznym atrybutem konnego wojownika, w pó¼niejszym ¶redniowieczu awansowa³y ostrogi wraz z mieczem i pasem do roli symbolu stanu rycerskiego.

"Uzbrojenie ¶redniowieczne w Polsce", Jan Nowakowski
W formie elektronicznej przygotowa³: Dawid Manista

¬ród³o: http://www.rycerze.and.pl/