Tym razem nie o mojej XIII, co¶ du¿o pó¿niejszego... Co¶ o ogromnej budowli postawionej w pobli¿u Olsztynka (Warimia), budowli która fascynowa³a swoj± wielko¶ci±, a po której nie zosta³ nawet kamieñ.
Od jakiego¶ czasu co kilka dni bywam w "trójk±cie" Nidzica/Olsztynek/Wielbark. Wspania³e miejsce, pe³ne historii, tej nieco bardziej nam wspólczesnej, niemniej jednak szerzej nieznanej. Wielkie przestrzenie lasów, kilometry traktów którymi od lat nikt nie chodzi³, opuszczone zabudowania pamiêtaj±ce przemarsz wojsk generalissimusa Samsonowa oraz Hindenburga. Kilometry gêstych lasów do przej¶cia bez ¿ywej duszy. Warto co¶ wspomnieæ o historii tych ziem:
31 sierpnia 1914 roku zakoñczy³a siê wielodniowa bitwa obecnie nazywana Bitw± pod Tannenbergiem, przez niemców zwana natomiast "Drug± bitw± pod Tannenbergiem". Bitwa ta, stoczona pomiêdzy oddzia³ami rosyjskimi a niemieckimi mia³a ogromny wp³yw na dalszy przebieg I Wojny. Polacy w bitwie tej brali udzia³, jednak ich rola ogranicza³a siê do statystowania - tysi±ce rodaków s³u¿y³o i bi³o siê w obu armiach.
Niemcy, chc±c uczciæ wielkie zwyciêstwo, w 1919 roku rozpoczeli pracê nad wielkim monumentem.
Ogólne koszty budowy wynios³y ponad 250 tys. ówczesnych marek. Pomnik usytuowano w ¶rodku rozleg³ej, otwartej przestrzeni na sztucznie usypanym wzgórzu, którego pozioma wysoko¶æ zosta³a spotêgowana tym, ¿e wybrano wokó³ niego ziemiê tworz¶c pier¶cieniowe wklê¶niêcie. Wokó³ pomnika zachowano miemieckie i rosyjskie groby ¿o³nierskie tworz±c naturalny krajobraz dawnej bitwy. Pusty dotychczas teren pól uprawnych odpowiednio zadrzewiono sadz±c m.in. ok. 1500 du¿ych dêbów. W ten sposób powsta³ obecnie istniej±cy park przy ulicy 22 lipca. Pomnik stan±³ na planie równobocznego o¶miok±ta, w po³owie d³ugo¶ci ka¿dej ze ¶cian wznosi³a siê granitowa wie¿a wysoko¶ci 23 m o podstawie 9m. na 9m., czyli 81 m. przek±tna dziedziñca liczy³a 100m., a pole powierzchni wnêtrza - ok. 7800m. Mur ³±cz±cy poszczególne wie¿e, wykonany ze specjalnej ceg³y wznosi³ siê na wysoko¶æ ok. 6 m., ¶ciany by³y podwójne z arkadowymi podcieniami. By³a to budowla ogromnych rozmiarów, przypominaj±ca swym kszta³tem krzy¿acki zamek.
Ka¿da z osmiu wierz mia³a swoje znaczenie, funkcjê. W wie¿y wej¶ciowej znajdowa³o siê pomieszczenie stra¿y, wie¿a druga mia³a byæ po¶wiêcona wysi³kom narodu niemieckiego podczas I wojny ¶wiatowej - nigdy jej nie ukoczono. Trzecia wie¿a prezentowa³a historiê Prus Wschodnich. Wie¿a czwarta (sztandarowa) zawiera³a kopie sztandarów jednostek walcz±cych w 1914r. Pi±t± wie¿ê po¶wiêcono Hindenburgowi, po przebudowie w 1935r. urz±dzono w niej grobowiec feldmarsza³ka. W szóstej wie¿y zwanej ¿o³niersk± umieszczono na ¶cianach mozaikê z ró¿nokolorowych kamyczków. Mozaika przedstawia³a bitwy stoczone na terenie Prus Wschodnich w czasie I wojny ¶wiatowej. Siódma wie¿a mie¶ci³a kaplicê i by³a po¶wiêcona ofiarom I wojny ¶wiatowej. W oknach wstawiono ró¿nokolorowe witra¿e nawi±zuj±ce do wydarzeñ wojennych. Na wy¿szych kondygnacjach znajdowa³y siê pomieszczenia archiwum. Wie¿a ósma, zwana wie¿± dowódców - zawiera³a popiersia 15 genera³ów niemieckich bior±cych udzia³ w walkach w sierpniu 1914 roku.
Pomys³ uczczenia niemieckiego zwyciêstwa narodzi³ siê w 1919 roku, w pi±t± rocznicê bitwy. Inicjatorem budowy pomnika by³ Zwi±zek Weteranów Prowincji Prus Wschodnich. W 1924r. powsta³ komitet budowy pomnika, którym kierowa³ gen. Hans Kahns.
Pocz±tkowo planowano budowê pomnika w okolicach Miodówka, ale ostatecznie wybrano teren pomiêdzy Królikowem, Sudw± i Olsztynkiem przeznaczaj±c na ten cel 40 mórg ziemi. 31 sierpnia 1924 roku w 10. rocznicê bitwy odby³a siê uroczysto¶æ wmurowania kamienia wêgielnego. Bra³o w niej udzia³ ok. 60 tys. ludzi, g³ównie weteranów I wojny ¶wiatowej. W¶ród znacz±cych osobisto¶ci obecni byli: Hindenburg, Ludendorff, Mackensen, Scholtz, Francois, Below, Goltz, Seeckt. Kamieñ wêgielny wmurowa³ osobi¶cie feldmarsza³ek Hindenburg.
Og³oszono konkurs na projekt pomnika bitwy pod Tannenbergiem. Wp³ynê³o nañ ok. 400 prac, z których w 1925r. s±d konkursowy wybra³ najlepsze. Pierwsze miejsce zaj±³ projekt braci Waltera i Johannesa Krugerów architektów z Berlina. Nastêpnie powo³ano do ¿ycia Ogólnoniemieckie Towarzystwo Pomnika Bitwy pod Tannenbergiem, które mia³o nadzorowaæ prace budowlane. Budowa pomnika trwa³a w latach 1925 - 1927. prace prowadzi³a specjalna firma zatrudniaj±ca ok. 200 robotników. Ogólne koszty budowy wynios³y ponad 250 tys. ówczesnych marek. Pomnik usytuowano w ¶rodku rozleg³ej, otwartej przestrzeni na sztucznie usypanym wzgórzu, którego pozorna wysoko¶æ zosta³a spotêgowana tym, ¿e wybrano wokó³ niego ziemiê tworz±c pier¶cieniowe wklê¶niêcie. Wokó³ pomnika zachowano niemieckie i rosyjskie groby ¿o³nierskie tworz±c naturalny krajobraz dawnej bitwy. Pusty dotychczas teren pól uprawnych odpowiednio zadrzewiono sadz±c m.in. ok. 1500 du¿ych dêbów. W ten sposób powsta³ obecnie istniej±cy park przy ulicy 22 Lipca.
18 wrze¶nia 1927r. w 80. rocznicê urodzin Hindenburga nast±pi³a uroczysto¶æ ods³oniêcia (otwarcia) pomnika Tannenberg - Denkmal. Pomnik stan±³ na planie równobocznego o¶miok±ta, w po³owie d³ugo¶ci ka¿dej ze ¶cian wznosi³a siê granitowa wie¿a wysoko¶ci 23 m o podstawie 9m. na 9m., czyli 81 m. przek±tna dziedziñca liczy³a 100m., a pole powierzchni wnêtrza - ok. 7800m. (3/4 ha). Mur ³±cz±cy poszczególne wie¿e, wykonany ze specjalnej ceg³y wznosi³ siê na wysoko¶æ ok. 6 m., ¶ciany by³y podwójne z arkadowymi podcieniami. By³a to budowla ogromnych rozmiarów, przypominaj±ca swym kszta³tem krzy¿acki zamek, jej wygl±d budzi³ ró¿ne odczucia. Melchior Wañkowicz, który widzia³ pomnik w latach 30-tych, tak wyrazi³ swoje wra¿enia - "pomnik bitwy pod Tannenbergiem wyrós³ z samych g³êbi niemieckiego ducha, duch pomnika gorzej ni¿ ¿o³dacki, bo dorobkiewiczowski, hohenzollernowski".
Na ¶rodku dziedziñca znajdowa³ siê grób 20 nieznanych ¿o³nierzy niemieckich, poleg³ych w czasie bitwy w 1914r. Na grobie sta³ drewniany krzy¿ wysoko¶ci 12m., obity miedzian± blach±.
Ka¿da z o¶miu wie¿ mia³a swoj± okre¶lon± funkcjê. W wie¿y wej¶ciowej znajdowa³o siê pomieszczenie stra¿y. Honorow± wartê przy pomniku pe³ni³ batalion z jednostki wojskowej w Ostródzie. Wie¿a druga mia³a byæ po¶wiêcona wysi³kom narodu niemieckiego podczas I wojny ¶wiatowej, ale nigdy jej nie ukoñczono. W latach 1934 - 1935 przej¶ciowo z³o¿ono w niej cia³o Hindenburga. Trzecia wie¿a prezentowa³a historiê Prus Wschodnich. Wie¿a czwarta (sztandarowa) zawiera³a kopie sztandarów jednostek walcz±cych w 1914r., tablice pami±tkowe, symbole pu³ków niemieckich. "W ogromnych bastionach, wysoko, od do³u a¿ po gin±cy gdzie¶ strop, wisz± sztandary pu³ków, bior±cych udzia³ w tych wielkich dniach. Woko³o id± tablice - br±z, marmur - fundowane przez zwi±zki by³ych s³awnych pu³ków - swoim kolegom. Na tablicach - cyfry strat, daty bohaterstw. 59 p.p. (Deutsch - Eylau) straci³ w ataku 28 oficerów i 1300 ¿o³nierzy… Niemy, zastyg³y pean bohaterskiej woli zwyciêstwa" [M. Wañkowicz, Na tropach Smêtka, s. 411-412]
Pi±t± wie¿ê po¶wiêcono Hindenburgowi. Po przebudowie w 1935r. urz±dzono w niej grobowiec feldmarsza³ka. Cia³a Hindenburga i jego ¿ony Gertrudy z domu Sterling zosta³y umieszczone w specjalnych sarkofagach z br±zu w kopulastej komorze grobowej. Przy ¶cianie za sarkofagami sta³y dwa krzy¿e po³±czone ramionami, na których wypisano ulubione motta feldmarsza³ka: "Mi³o¶æ jest wieczna" oraz "B±d¼ wiernym a¿ do ¶mierci". Na ¶cianie wisia³ czarny pruski orze³. Wej¶cia do krypty strzeg³y dwa 4-metrowe kamienne pos±gi ¿o³nierzy wykonane przez rze¼biarza Bronischa. W wie¿y nad grobowcem znajdowa³a siê sala po¶wiêcona Hindenburgowi. Sta³ tam 4-metrowy pos±g przedstawiaj±cy stoj±cego feldmarsza³ka. Pos±g ten wykonany przez rze¼biarza prof. Fredricha Bagdonsa z Dortmundu zosta³ przetransportowany w pa¼dzierniku 1936 r. z Wunsiedel w Bawarii do Olsztynka. Wa¿y³ on 25 ton i by³ wykonany z ciemnozielonego porfiru.
W szóstej wie¿y zwanej ¿o³niersk± umieszczono na ¶cianach mozaikê z ró¿nokolorowych kamyczków. Mozaika przedstawia³a bitwy stoczone na terenie Prus Wschodnich w czasie I wojny ¶wiatowej, a na fryzach umieszczono sceny obrazuj±ce dzieje jednego ¿o³nierza - od po¿egnania z domem a¿ po bohatersk± ¶mieræ w walce. Na górze znajdowa³ siê taras widokowy. Siódma wie¿a mie¶ci³a kaplicê i by³a po¶wiêcona ofiarom I wojny ¶wiatowej. W oknach wstawiono ró¿nokolorowe witra¿e nawi±zuj±ce do wydarzeñ wojennych. Na wy¿szych kondygnacjach znajdowa³y siê pomieszczenia archiwum. Wie¿a ósma, zwana wie¿± dowódców - zawiera³a popiersia 15 genera³ów niemieckich bior±cych udzia³ w walkach w sierpniu 1914 roku.
Na terenie pomnika odbywa³y siê coroczne wielkie manifestacje patriotyczne z udzia³em tysiêcy ludzi przybywaj±cych tutaj z ca³ych Niemiec. Tutaj bardzo chêtnie pokazywa³ siê Hitler, zafascynowany mitologi± nordyck± z chêci± wêdrowa³ po dziedziñcu mauzoleum. Mówi siê i¿ Forma architektoniczna budowli przypominaæ mia³a w za³o¿eniu twórców kr±g bloków kamiennych ze Stonehenge, uwa¿any za starogermañskie miejsce kultu.
Na pocz±tku lat trzydziestych przyst±piono do rozbudowy i upiêkszania miasta przy którym zbudowano mauzoleum. Zadbano o zieleñ, zagospodarowano ogród miejski w kotlinie za ko¶cio³em ewangelickim, przed wieloma domami pojawi³y siê ogródki z kwiatami i krzewami. Urz±dzono alejê spacerow± wiod±ca do lasu miejskiego w kierunku sanatorium Ameryka. Na koñcu alei powsta³ "Cmentarz Bohaterów" z pomnikiem ku czci ¿o³nierzy poleg³ych w 1914r. Na terenach przyleg³ych do pomnika wybudowano boisko, amfiteatr, gospodê tzw. Tannenbergkrug (na tym miejscu znajduje siê Zajazd Mazurski) oraz specjalny budynek, w którym mie¶ci³a siê ¶wietlna mapa obrazuj±ca przebieg bitwy pod Tannenbergiem. Konstruktor pracowa³ 5 lat nad wykonaniem tej mapy.
"Ka¿de 3 tys. Niemców zostaje oznaczone bia³±, ka¿de 3 tys. Rosjan czerwon± lampk±. Za map± znajduje siê skomplikowana maszyneria oraz sieæ 60 tys. metrów kabla elektrycznego. Z przekrêceniem tastra poczyna maszyna dzia³aæ. Ogromny elektryczny zegar, umieszczony w lewym górnym rogu mapy, wskazuje 27 sierpnia. W tej chwili zaczê³a siê operacja. Mapa - ¶ciana zasiana lampkami bia³ymi i czerwonymi. Czerwone siê panosz±, bia³e zapalaj± siê gdzie¶ daleko na zachodzie. Wskazówka zegara siê posuwa. Odmierzaj± siê godziny i dnie. Równomiernie w terenie zapalaj± siê i gasn± coraz nowe lampki. Przed nami biegn± d³ugie rzêdy zas³on, pierwszych, drugich i trzecich linii ognia i rezerw. W kotle o ¶rednicy 40 km, mrowi± siê niby w przed¶miertnym paroksyzmie resztki trzech korpusów rosyjskich. Te ¶wietlne linie skrêcaj± siê w parkosyzmach walki, obejmuj± siê dookolnymi mackami i gin±, gasn±… To formacje, które wybito lub wziêto do niewoli.
Coraz mniej czerwonych lampek. Coraz niklej (…). O godz. Czwartej rano dnia 30 sierpnia 1914 r. ga¶nie ostatnia lampka gdzie¶ w okolicy Wielbarka. To pobity Samsonow, przedzieraj±c siê przez g±szcze le¶ne z grupk± kilku oficerów, bez sztabu, bez ordynansów, bez eskorty - strzela sobie w ³eb. Dowódca XV, dowódca XIII korpusu - w niewoli! W niewoli 13 genera³ów. Koniec." [M. Wañkowicz, Na tropach Smêtka, s. 422.]
Zanudzi³em Was, mo¿liwe...
Ciekawy jest jednak koniec pomnika.
Nadszed³ rok 1945, do Prus Wschodnich dotar³y wojska radzieckie. Niemcy, obawiaj±c siê profanacji ze strony Rosjan, postanowili wywie¼æ zw³oki Hindenburga i jego zony oraz ca³e wyposa¿enie mauzoleum, natomiast sam pomnik wysadziæ w powietrze. Zadanie to mieli wykonaæ ¿o³nierze 299 dywizji piechoty przy VII Korpusie Pancernym. 20 stycznia wywieziono zw³oki Hindenburga i jego ¿ony oraz czê¶æ eksponatów, które poprzez Królewiec trafi³y do Niemiec. Feldmarsza³ek po d³ugiej tu³aczce znalaz³ spoczynek prawdopodobnie w katedrze w Marburgu. Wkrótce po tym wydarzeniu do Olsztynka wkroczy³y wojska radzieckie. Warto wiedzieæ, ¿e Rosjanie nakrêcili film przedstawiaj±cy pomnik - mauzoleum w 1945r. Rosjanie pomnika nie niszczyli, zadowolili siê spaleniem Olsztynka. Po 1949 zacze³a siê dewastacja pomnika, Zerwano p³yty granitowe z dziedziñca, czê¶æ z nich pos³u¿y³a jako materia³ budowlany przy wznoszeniu Pa³acu Kultury i Nauki w Warszawie oraz Domu Partii, czê¶æ p³yt u¿yto przy budowie pomnika wdziêczno¶ci dla Armii Czerwonej w Olsztynie.
Z pomnika pozosta³y jedynie fundamenty ukryte g³êboko w ziemi i wzgórze z wg³êbieniem w ¶rodku. Wszystko to jest zasypane ró¿nego rodzaju materia³em i poro¶niête krzewami i chwastami. Taki jest smutny koniec s³awnego w ca³ych Niemczech "Pomnika Chwa³y Rzeszy".
trochê linków:
http://info-poland.buffalo.edu/classroom/JM/tower.jpg
http://www.armianiemiecka.tpf.pl/Biografie/hindenburg1.htm
To strona na której znajduje siê kilka zdjêæ Mauzoleum.
Trochê zdjêæ
W tre¶ci wykorzysta³em teksty Andrzeja Waluka z gazety "Albo".
tyle...
Podziwiam tych którzy doczytali do koñca.
k³aniam nisko
Indar