Po ma³o owocnych poszukiwaniach za rad± Watchera, postanowi³em za³o¿yæ ten temat. Poszukuje zdjêæ, rysunków, ciekawych linków do stron oraz innych materia³ów traktuj±cych o symbolach wiary chrze¶cijañskiej na naszych ziemiach, w szczególno¶ci chodzi mi tu o bi¿uteriê, wisiorki itp.z X-XI w. Za pomoc z góry serdecznie dziekujê.Pozdrawiam serdecznie.
Mam artyku³ o przedmiotach kultu z Drochiczyna, zarówno pogañskich jak i chrze¶cijañskich.
Nie mam czasu, ¿eby wybraæ tylko te czê¶ci o chrze¶cijañskich, zreszt± mo¿e komu¶ siê przydadz± pogañskie. Nie pomnê sk±d ten artyku³ i czyjego autorstwa niestety (skserowa³em w PAN zapewne z jakiej¶ serii archeologicznej, mo¿e materia³y wczesno¶redniowieczne?)
Przedmioty kultu z jakimi spotykamy siê w Drohiczynie wskazuj± na istnienie chrze¶cijañstwa, potwierdzonego przez u¿ywanie wszelkiego rodzaju krzy¿yków i medalionów z wyobra¿eniem ¶w. Jerzego. Z drugiej jednak strony spotykamy jeszcze ci±gle ¿ywe prze¿ytki pogañstwa, wyra¿aj±ce siê w u¿ywaniu ró¿nych zawieszek o magicznym znaczeniu i amuletów. Omawianie przedmiotów kultu nale¿y rozpocz±æ od krzy¿yków, które stanowi± najliczniejsz± grupê w tej kategorii znalezisk.
Krzy¿yki. W materiale zabytkowym z Drohiczyna mamy do czynienia z ró¿nymi krzy¿ykami. Podzieliæ je mo¿emy na egzemplarze metalowe, odlane w formach o ró¿norodnych kszta³tach i na bardziej proste, kamienne. Do grupy pierwszej nale¿y zaliczyæ szesna¶cie egzemplarzy, do drugiej czterna¶cie. Krzy¿yki z br±zu grupy pierwszej by³y odlewane w formach przez wyspecjalizowanych rzemie¶lników. Obok tych jednak mamy ma³e i wiêksze, niekszta³tne okazy odlane z o³owiu, zapewne w ramach domowej wytwórczo¶ci. Te ostatnie stanowi± najprostsze formy krzy¿yków równoramiennych, przewa¿nie p³asko-wypuk³ych, w tym dwa z nich nie maj± przewierconego otworu. Wszystkie o³owiane okazy zosta³y znalezione przez S. Michalskiego na terenie osady zachodniej (stanowisko 1). Wymiary ich wynosz±: 3,6X3,2; 2,1X1,5; 1,5X1,2 cm. O wiele bogatsze s± br±zowe okazy odlane w formie, reprezentuj±ce ró¿ne typy. Te dzielimy na krzy¿yki stanowi±ce jedn± ca³o¶æ i na dwudzielne, sk³adane. Wszystkie pochodz± z badañ powierzchniowych S. Michalskiego, K. Bo³sunow-skiego, N. P. Awenariusa. Mamy wiêc tu w grupie krzy¿yków stanowi±cych jedn± ca³o¶æ nastêpuj±ce okazy: a)krzy¿yk o wymiarach 1,8x1,8cm, równoramienny o zgrubieniach na koñcu ramion (Tabl. XLV, 11). Ta forma krzy¿yków jest czêsto spotykana na ziemiach Rusi. Analogiczne egzemplarze znamy z Nowogrodu Wielkiego, gdzie datowane s± na XI w. i z grodziska w Rajkach, datowanego na XI—XIII w. M. W. Sedowa analizuj±c krzy¿yk z Nowogrodu Wielkiego, przytacza liczne do niego, analogie z kostromskich i smoleñskich kurhanów, ze Starej Riazani i terenu £otwy; b) równoramienny krzy¿yk o zgrubia³ych koñcach ramion, w czê¶ci ¶rodkowej na kwadratowym rozszerzeniu wg³êbienie w kszta³cie litery X. Wymiary: 1,8x1,8 cm. Identyczne krzy¿yki znamy np. z Halicza i grodu z Wo³kowic w okolicach Le-ningradu. Ten ostatni datowany jest na XI-XII w. Podobne, lecz bez ozdoby na ¶rodkowej p³ytce znamy z Po³tawy i z kostromskich kurhanów. I. Ljapuszkin osadzie w Po³tawie daje szerokie granice czasowe od-X do XIII w.; c) krzy¿yki: publikowany przez N. P. Awenariusa ma zgrubia³e koñce ramion, a na kwadratowej ¶rodkowej p³ytce ozdobê w kszta³cie sze¶ciop³atkowego kwiatu (Tabl. XIV, 14) oraz okaz podany przez K. Bo³sunowskiego, którego ramiona zakoñczone s± zdobionymi sze¶cianami, taki sam sze¶cian znajduje siê w czê¶ci ¶rodkowej; d) krzy¿yk o wymiarach 2,7x2 cm, który posiada kulkowato zgrubia³e zakoñczenia ramion, oddzielone od nich dwiema poprzecznymi liniami. Najbli¿sz± analogi± do niego jest krzy¿yk z Pleszewie w okolicach Leningradu, a nieco dalsze egzemplarze z Riazania i z kostromskich kurhanów. Ten rodzaj krzy¿yków datowany jest na XI—XII w.; e) dwa ma³e krzy¿yki o guzkowatych koñcach ramion i p³askiej zdobionej czê¶ci ¶rodkowej. Okazy o tym samym za³o¿eniu kompozycyjnym, jednak nieco inaczej zdobione, pochodz± z grodziska w Werbyczce, które datowane s± na XI—XIII w.; f) krzy¿yk równoramienny publikowany przez K. Bo³sunowskiego posiada na koñcach ramion po trzy wypuk³e guzki, a w czê¶ci ¶rodkowej piêæ takich samych. Dla niego naj¶ci¶lejsze analogie posiadamy z kostromskich kurhanów; g) krzy¿yk p³aski o rozszerzonych ku koñcowi ramionach, zdobiony na powierzchni. W czê¶ci ¶rodkowej wypuk³y guzek. Najbardziej zbli¿ony do niego jest okaz z grodziska w Werbyczce; h) krzy¿yk o rozszerzonych trójdzielnie koñcach ramion zdobionych i p³askiej czê¶ci ¶rodkowej ( 8 ).
Znacznie mniej jest krzy¿yków dwudzielnych. Z Drohiczyna znamy egzemplarz, sk³adaj±cy siê z dwu zamykaj±cych siê czê¶ci i osobno odlanego uszka do zawieszania, po³±czonego z g³ównym korpusem przy pomocy sztyfcika przesuwanego przez otwory w obu jego czê¶ciach. Okaz ten posiada na powierzchni jako ozdobê krzy¿ inkrustowany czarn± mas±, a wewn±trz p³ytkie zag³ê-bienie do umieszczania tu zapewne relikwi.
Znaleziono go w czasie prac prowadzonych w 1953 r. przez Urz±d Konserwatorski na terenie stanowiska 1. Identyczny niemal krzy¿yk, inkrustowany, jednak bia³± i czarn± mas±, pochodzi z Obrowca, a tylko bia³±, z Gródka Nadbu¿nego. Oba te stanowiska znajduj± siê w powiecie Hrubieszów. Tak¿e bia³± mas± inkrustowane krzy¿yki publikuje z terenu Ukrainy K. Chanenko. Wreszcie mamy i okaz zdobiony, tak jak i drohiczyñski, tylko czarn± mas±. Zosta³ on znaleziony w ¿eñskim grobie. Ramy chronologiczne tego typu zabytków przypadaj± na XI—XIII w. W zbiorach E. Majewskiego znajduje siê tak¿e jedna czê¶æ ma³ego sk³adanego krzy¿yka o wymiarach 2,5x 1,7 cm (Tabl. XLVI, 5). Ma on na zewnêtrznej powierzchni zatarty ornament zapewne krzy¿a „ze strzelistymi promieniami", a we wnêtrzu zag³êbienie, któreongi¶ by³o wype³nione czarn± mas±, jak na to wskazuj± jej resztki. Mieliby¶my wiêc w Drohiczynie jeszcze jeden okaz nale¿±cy do tej samej grupy co poprzednio omówione. Ten jednak jest mniejszy i bardziej zniszczony od okazu publikowanego przez J. Antoniewicza i T. ¯urowskiego. Widaæ jednak, ¿e by³ on dwucz³onowy z ruchomym uszkiem.
Z Drohiczyna pochodz± jeszcze dwa du¿e sk³adane krzy¿e-enkolpiony, z których jeden publikowany jest przez N. P. Awenariusa. Ma on w czê¶ci ¶rodkowej jako motyw zdobiony krzy¿ (Tabl. XLVI, 3), a na rozszerzonych ramionach medaliony, górny z nich zawiera greck± literê alfa. Krzy¿e tego rodzaju wystêpuj± czêsto w du¿ych centrach grodowych Kijowskiej Rusi. Najbli¿sz± analogiê do nich bêd± stanowiæ enkolpiony z Werbyczki, które w medalionach ramion nosz± litery alfabetu greckiego. Drugi enkolpion z Drohiczyna publikuje K. Bo³sunowski. Na czê¶ci przedniej posiada on postaæ ukrzy¿owanego Chrystusa, a w medalionach litery alfabetu. Okazy takie znamy z terenu Rusi, a najbli¿sz± analogi± bêd± krzy¿e z Werbyczki i z Knia¿ej Góry, datowane na XI-XIII w. G. F. Korzuchina i A. A. Medwedewa po¶wiêci³y takim enkolpionom osobne artyku³y. A. A. Medwedewa zajmuje siê szczególnie tym rodzajem enkolpionów, które poza postaci± ukrzy¿owanego Chrystusa na czê¶ci frontowej, czê¶æ spodni± maj± zdobion± czarn± emali±. Publikowane przez ni± zabytki wykazuj± wiele podobieñstw z krzy¿ami z Drohiczyna, podanymi przez N. P. Awenariusa i K. Bo³sunowskiego. Jest niemal pewne, choæ autorzy o tym nie mówi±, ¿e enkolpiony Drohiczyna by³y tak¿e zdobione czarn± emali±. A. A. Medwedewa datuje publikowane przez siebie egzemplarze na pierwsze æwieræwiecze XIII w. i zaznacza, ¿e wyrób ich w pracowniach ruskich trwa do mongolskiego napadu. Daty podane dla tego rodzaju enkolpionów przez tê autorkê, w zupe³no¶ci pokrywaj± siê z dat± górnych warstw Drohiczyna.
Do drugiej grupy nale¿± krzy¿yki z kamienia (najczê¶ciej z ³upku), o równych ramionach, w przekroju kwadratowych, wiêkszych i mniejszych rozmiarów. W jednym z ramion maj± one prze-wiercony ma³y otworek. Cec[beeep]e je staranne wykonanie i dobre wyg³adzenie. Na tej podstawie mo¿na s±dziæ, ¿e s± one zapewne wytworem specjalnych pracowni. Krzy¿yki takie (Tabl. XLVI, l, 4) publikuje zarówno N. P. Awenarius, jak i K. Boisunowski. Kamienne okazy znamy z wielu stanowisk Rusi, jak z grodziska w Rajkach, Knia¿ej Górze i w Werbyczce, a tak¿e z Nowogrodu Wielkiego, datowane przewa¿nie na XI-XII w. W Nowogrodzie Wielkim wystêpuj± one w warstwach przypadaj±cych na XII—XIV w., przy czym najwiêksza ich ilo¶æ pochodzi z XII w. Maleñki nieregularnie wykonany krzy¿yk z ró¿owego kamienia zosta³ znaleziony w 1957 r. na stanowisku 3. Do omówienia pozosta³y jeszcze wykonane bardzo precyzyjnie krzy¿yki z czarnego ³upku, nie znane dot±d nigdzie poza Drohiczynem. Mamy tu sze¶æ takich krzy¿yków, reprezentuj±cych trzy ich odmiany. Do grupy pierwszej, reprezentowanej przez jeden okaz o wymiarach 2,2x2,2 cm nale¿y krzy¿yk równoramienny, o ramionach w przekroju czworok±tnych. Czê¶æ przedni± zdobi± linie ryte wzd³u¿ brzegu ramion i krzy¿uj±ce siê na ukos w czê¶ci ¶rodkowej (Tabl. XLVI, 7). Zabytek ten pochodzi z „Góry Zanikowej" z badañ powierzchniowych prowadzonych przez Z. Szmita. W drugiej grupie posiadamy trzy okazy o zaokr±glonych na koñcach ramionach, w jednym wypadku nieco zgrubia³ych, a wzd³u¿ brzegu ramion biegnie ryta linia. Wymiary ich wynosz±: 3,5x2,5; 3,2x2,3 i 3x2,2 cm (Tabl, XLVI, 9,12). Wreszcie do grupy trzeciej nale¿± dwa egzemplarze o ramionach zaokr±glonych, które w czê¶ci przedniej na ka¿dym z ramion i w ¶rodku maj± zag³êbienia, ongi¶ wype³nione emali±. Wymiary ich wynosz±: 4,7X3,5 i 4X3 cm (Tabl. XLVI, 6,11). Do wymienionych krzy¿yków z czarnego ³upku nie s± znane jakiekolwiek analogie. Medalion z wyobra¿eniem ¶w. Jerzego. W¶ród przedmiotów z Drohiczyna opublikowanych przez K. Bo³sunowskiego, znajduje siê tak¿e okr±g³y, niewielki medalion z wyobra¿eniem konnego rycerza w aureoli nad g³ow±. Medalion ten, przedstawiaj±cy ¶w. Jerzego zabijaj±cego smoka, odlany jest z br±zu. W czê¶ci górnej nosi on uszko do zawieszania. Analogii do wymienionego medalionu nie brak na terenie Rusi. W Nowogrodzie Wielkim w warstwach datowanych na prze³om XI i XII w. odkryto okr±g³y medalionik wykonany ze stopu o³owiu z cyn± o identycznym temacie. Porównuj±c to znalezisko z plakietk± z Drohiczyna widzimy, ¿e przy wielu podobieñstwach, tak w tematyce, jak i w plastycznym ujêciu, wystêpuj± pewne ró¿nice. Mianowicie ¶w. Jerzy ustawiony jest na medalioniku z Nowogrodu przeciwnie, ani¿eli na drohiczyñskiej plakietce. M. W. Sedowa, która opracowa³a nowogrodzk± plakietkê, wzmiankuje, ¿e analogiczny okaz do niej wyst±pi³ nad Ba³tykiem. Niestety jednak nie podaje ona bli¿szgo miejsca znalezienia. Do tej samej grupy nale¿y zaliczyæ miedzian± plakietkê z Riazania. Natomiast na medalionach z Ukrainy wyobra¿enie ¶w. Jerzego zwrócone jest, tak jak i w Drohiczynie, twarz± w lew± stronê. Takie ustawienie widzimy na okazach z grodziska Kry³o¶ w Haliczu, które O. Raticz datuje na XI-XIII w., oraz na dwu egzemplarzach z grodziska w Werbyczcea, datowanych identycznie. Z terenu Polski, jak dot±d, znana nam jest tylko jedna taka plakietka znaleziona we Wroc³awiu w warstwie datowanej na XII w. Wyobra¿enie ¶w. Jerzego na tej zawieszce zwrócone jest w tê sam± stronê, co i na egzemplarzu z Nowogrodu Wielkiego i Riazania. Rozpatruj±c wymienione medaliony zauwa¿amy, ¿e naj¶ci¶lejsze podobieñstwo istnieje pomiêdzy zawieszkami z Werbyczki i Halicza, a zawieszk± z Drohiczyna. Ró¿ni± siê one jednak potraktowaniem otoku. Medaliony z Werbyczki i Halicza otoczone s± wypuk³ym karbem, z Drohiczyna i Nowogrodu posiadaj± naciêcia (karbowania), a okaz z Wroc³awia ma otok pere³kowy. W ¶wietle wiêc przytoczonego materia³u widzimy, ¿e istnia³o kilka o¶rodków wyrobu omówionych medalionów. Uwydatniaj± siê jednak g³ównie dwa krêgi ró¿ni±ce, siê kierunkiem ustawienia ¶w. Jerzego. Kr±g pó³nocny z Nowogrodem i Riazaniem i po³udniowy z Drohiczynem, Haliczem i Werbyczk±. Medalion z Wroc³awia zdaje siê, w ¶wietle dzisiejszych badañ, byæ importem z terenów pó³nocnych.
Z kolei nale¿y zaj±æ siê przedmiotami, które ¶wiadcz± o ci±g³ym jeszcze prze¿ywaniu siê resztek kultu pogañskiego. Wszelkiego rodzaju zawieszki medalionowe, zoomorficzne i lunule, którym autorzy powszechnie przypisuj± magiczne znaczenie, zosta³y omówione w rozdziale po¶wiêconym ozdobom, gdy¿ w Drohiczynie zapewne spienia³y one g³ównie tê rolê, posiadaj±c obok niej byæ mo¿e i znaczenie magiczne. Tu nale¿y rozpatrzyæ jeszcze pozosta³e zawieszki i amulety.
Zawieszki w kszta³cie toporków. W Drohiczynie w czasie badañ w 1954 r. na stanowisku l zosta³a znaleziona zawieszka w kszta³cie miniaturowego toporka (96). Drugi taki okaz pochodzi ze znalezisk powierzchniowych (Tabl. XLVI, 10). Oba egzemplarze s± niezdobione, z zawieszkami i na¶laduj± w miniaturze formy du¿ych, u¿ytkowych toporów. Co do kszta³tu, wykonania i surowca, toporki ró¿ni± siê miêdzy sob±. Toporek z badañ 1954 r. ma ostrze wygiête ku do³owi i ¶ciête, wykonany jest niedbale ze stopu, prawdopodobnie cyny z o³owiem. Toporek z br±zu ze znalezisk powierzchniowych ma ostrze ³ukowato wygiête, zarówno ku górze jak i ku do³owi oraz bardzo staranne opracowanie. Miniaturowe toporki z Drohiczyna nie s± znaleziskiem odosobnionym, znamy je bowiem z terenu Polski, Skandynawii, Litwy i Rusi. P. Paulsen z okazji swego opracowania toporów, poda³ nie wolne od b³êdów, zestawienie miniaturowych toporków. Widzimy wiêc je na terenie Skandynawii ko³o Upsali i na Litwie ko³o Dangmale. Bardzo du¿a jednak ich ilo¶æ wystêpuje na Rusi, zw³aszcza w okolicach Permu, W³odzimierza i Czerkasów. Znany jest tak¿e miniaturowy toporek z Wiszgorodu, datowany na XI—XIII w. i z grodu w Bia³ej Wie¿y, datowany na XI w. Z grodziska w Knia¿ej Górze pochodzi równie¿ okaz miniaturowego toporka, datowanego przez B. A. Ko³czina na XI-XII w. Kilka egzemplarzy takich zawieszek pochodz±cych z Ukrainy, znajdujemy w zbiorach Choynowskich. Toporki znalezione na terenie Rusi posiada³ w swych zbiorach T. A. Chwojko. Podane przyk³ady toporków nie wyczerpuj± jednak wszystkich ruskich znalezisk. Najwiêksza ilo¶æ miniaturowych toporków przypada na ziemie dawnej Rusi, gdzie wystêpuj± one od terenów pó³nocnych a¿ do po³udniowych. Z Polski znamy tylko nieliczne ich egzemplarze. Miniaturowy zdobiony dwu stronnie toporek odkryto na grodzisku w Tumie pod £êczyc±, sk±d A. Nadolski datuje go na XII-XIII w., oraz w szkieletowym grobie zniszczonego cmentarzyska w Siemienicach, pow. Gostynin. Miniaturowe toporki s± przewa¿nie pokryte z obu stron ornamentem i reprezentuj± ró¿ne typy co do ukszta³towania tak ostrza, jak i obucha. Najwiêcej cech wspólnych pierwszy toporek z Drohiczyna ma z okazem z Wiszgorodu, który nie jest tak¿e zdobiony. Natomiast drugi drohiczyñski egzemplarz najbli¿szy odpowiednik co do kszta³tu, posiada W zdobionym zabytku z Siemienic, pow. Gostynin. S±dz±c z ilo¶ci znalezisk, za centrum miniaturowych toporków nale¿a³oby uwa¿aæ ziemie ruskie, a ich importami bêd± egzemplarze z Polski, Litwy i Skandynawii. Zreszt± na to zagadnienie zwróci³ ju¿ uwagê A. Nadolski. Omówione zawieszki w kszta³cie miniaturowych toporków s± powszechnie uznane przez uczonych za przedmioty zwi±zane z prze¿ytkiem pogañskiego kultu i w ten sam sposób t³umaczy siê przeznaczenie miniaturek z Drohiczyna.
Nie mam czasu, ¿eby wybraæ tylko te czê¶ci o chrze¶cijañskich, zreszt± mo¿e komu¶ siê przydadz± pogañskie. Nie pomnê sk±d ten artyku³ i czyjego autorstwa niestety (skserowa³em w PAN zapewne z jakiej¶ serii archeologicznej, mo¿e materia³y wczesno¶redniowieczne?)
Przedmioty kultu z jakimi spotykamy siê w Drohiczynie wskazuj± na istnienie chrze¶cijañstwa, potwierdzonego przez u¿ywanie wszelkiego rodzaju krzy¿yków i medalionów z wyobra¿eniem ¶w. Jerzego. Z drugiej jednak strony spotykamy jeszcze ci±gle ¿ywe prze¿ytki pogañstwa, wyra¿aj±ce siê w u¿ywaniu ró¿nych zawieszek o magicznym znaczeniu i amuletów. Omawianie przedmiotów kultu nale¿y rozpocz±æ od krzy¿yków, które stanowi± najliczniejsz± grupê w tej kategorii znalezisk.
Krzy¿yki. W materiale zabytkowym z Drohiczyna mamy do czynienia z ró¿nymi krzy¿ykami. Podzieliæ je mo¿emy na egzemplarze metalowe, odlane w formach o ró¿norodnych kszta³tach i na bardziej proste, kamienne. Do grupy pierwszej nale¿y zaliczyæ szesna¶cie egzemplarzy, do drugiej czterna¶cie. Krzy¿yki z br±zu grupy pierwszej by³y odlewane w formach przez wyspecjalizowanych rzemie¶lników. Obok tych jednak mamy ma³e i wiêksze, niekszta³tne okazy odlane z o³owiu, zapewne w ramach domowej wytwórczo¶ci. Te ostatnie stanowi± najprostsze formy krzy¿yków równoramiennych, przewa¿nie p³asko-wypuk³ych, w tym dwa z nich nie maj± przewierconego otworu. Wszystkie o³owiane okazy zosta³y znalezione przez S. Michalskiego na terenie osady zachodniej (stanowisko 1). Wymiary ich wynosz±: 3,6X3,2; 2,1X1,5; 1,5X1,2 cm. O wiele bogatsze s± br±zowe okazy odlane w formie, reprezentuj±ce ró¿ne typy. Te dzielimy na krzy¿yki stanowi±ce jedn± ca³o¶æ i na dwudzielne, sk³adane. Wszystkie pochodz± z badañ powierzchniowych S. Michalskiego, K. Bo³sunow-skiego, N. P. Awenariusa. Mamy wiêc tu w grupie krzy¿yków stanowi±cych jedn± ca³o¶æ nastêpuj±ce okazy: a)krzy¿yk o wymiarach 1,8x1,8cm, równoramienny o zgrubieniach na koñcu ramion (Tabl. XLV, 11). Ta forma krzy¿yków jest czêsto spotykana na ziemiach Rusi. Analogiczne egzemplarze znamy z Nowogrodu Wielkiego, gdzie datowane s± na XI w. i z grodziska w Rajkach, datowanego na XI—XIII w. M. W. Sedowa analizuj±c krzy¿yk z Nowogrodu Wielkiego, przytacza liczne do niego, analogie z kostromskich i smoleñskich kurhanów, ze Starej Riazani i terenu £otwy; b) równoramienny krzy¿yk o zgrubia³ych koñcach ramion, w czê¶ci ¶rodkowej na kwadratowym rozszerzeniu wg³êbienie w kszta³cie litery X. Wymiary: 1,8x1,8 cm. Identyczne krzy¿yki znamy np. z Halicza i grodu z Wo³kowic w okolicach Le-ningradu. Ten ostatni datowany jest na XI-XII w. Podobne, lecz bez ozdoby na ¶rodkowej p³ytce znamy z Po³tawy i z kostromskich kurhanów. I. Ljapuszkin osadzie w Po³tawie daje szerokie granice czasowe od-X do XIII w.; c) krzy¿yki: publikowany przez N. P. Awenariusa ma zgrubia³e koñce ramion, a na kwadratowej ¶rodkowej p³ytce ozdobê w kszta³cie sze¶ciop³atkowego kwiatu (Tabl. XIV, 14) oraz okaz podany przez K. Bo³sunowskiego, którego ramiona zakoñczone s± zdobionymi sze¶cianami, taki sam sze¶cian znajduje siê w czê¶ci ¶rodkowej; d) krzy¿yk o wymiarach 2,7x2 cm, który posiada kulkowato zgrubia³e zakoñczenia ramion, oddzielone od nich dwiema poprzecznymi liniami. Najbli¿sz± analogi± do niego jest krzy¿yk z Pleszewie w okolicach Leningradu, a nieco dalsze egzemplarze z Riazania i z kostromskich kurhanów. Ten rodzaj krzy¿yków datowany jest na XI—XII w.; e) dwa ma³e krzy¿yki o guzkowatych koñcach ramion i p³askiej zdobionej czê¶ci ¶rodkowej. Okazy o tym samym za³o¿eniu kompozycyjnym, jednak nieco inaczej zdobione, pochodz± z grodziska w Werbyczce, które datowane s± na XI—XIII w.; f) krzy¿yk równoramienny publikowany przez K. Bo³sunowskiego posiada na koñcach ramion po trzy wypuk³e guzki, a w czê¶ci ¶rodkowej piêæ takich samych. Dla niego naj¶ci¶lejsze analogie posiadamy z kostromskich kurhanów; g) krzy¿yk p³aski o rozszerzonych ku koñcowi ramionach, zdobiony na powierzchni. W czê¶ci ¶rodkowej wypuk³y guzek. Najbardziej zbli¿ony do niego jest okaz z grodziska w Werbyczce; h) krzy¿yk o rozszerzonych trójdzielnie koñcach ramion zdobionych i p³askiej czê¶ci ¶rodkowej ( 8 ).
Znacznie mniej jest krzy¿yków dwudzielnych. Z Drohiczyna znamy egzemplarz, sk³adaj±cy siê z dwu zamykaj±cych siê czê¶ci i osobno odlanego uszka do zawieszania, po³±czonego z g³ównym korpusem przy pomocy sztyfcika przesuwanego przez otwory w obu jego czê¶ciach. Okaz ten posiada na powierzchni jako ozdobê krzy¿ inkrustowany czarn± mas±, a wewn±trz p³ytkie zag³ê-bienie do umieszczania tu zapewne relikwi.
Znaleziono go w czasie prac prowadzonych w 1953 r. przez Urz±d Konserwatorski na terenie stanowiska 1. Identyczny niemal krzy¿yk, inkrustowany, jednak bia³± i czarn± mas±, pochodzi z Obrowca, a tylko bia³±, z Gródka Nadbu¿nego. Oba te stanowiska znajduj± siê w powiecie Hrubieszów. Tak¿e bia³± mas± inkrustowane krzy¿yki publikuje z terenu Ukrainy K. Chanenko. Wreszcie mamy i okaz zdobiony, tak jak i drohiczyñski, tylko czarn± mas±. Zosta³ on znaleziony w ¿eñskim grobie. Ramy chronologiczne tego typu zabytków przypadaj± na XI—XIII w. W zbiorach E. Majewskiego znajduje siê tak¿e jedna czê¶æ ma³ego sk³adanego krzy¿yka o wymiarach 2,5x 1,7 cm (Tabl. XLVI, 5). Ma on na zewnêtrznej powierzchni zatarty ornament zapewne krzy¿a „ze strzelistymi promieniami", a we wnêtrzu zag³êbienie, któreongi¶ by³o wype³nione czarn± mas±, jak na to wskazuj± jej resztki. Mieliby¶my wiêc w Drohiczynie jeszcze jeden okaz nale¿±cy do tej samej grupy co poprzednio omówione. Ten jednak jest mniejszy i bardziej zniszczony od okazu publikowanego przez J. Antoniewicza i T. ¯urowskiego. Widaæ jednak, ¿e by³ on dwucz³onowy z ruchomym uszkiem.
Z Drohiczyna pochodz± jeszcze dwa du¿e sk³adane krzy¿e-enkolpiony, z których jeden publikowany jest przez N. P. Awenariusa. Ma on w czê¶ci ¶rodkowej jako motyw zdobiony krzy¿ (Tabl. XLVI, 3), a na rozszerzonych ramionach medaliony, górny z nich zawiera greck± literê alfa. Krzy¿e tego rodzaju wystêpuj± czêsto w du¿ych centrach grodowych Kijowskiej Rusi. Najbli¿sz± analogiê do nich bêd± stanowiæ enkolpiony z Werbyczki, które w medalionach ramion nosz± litery alfabetu greckiego. Drugi enkolpion z Drohiczyna publikuje K. Bo³sunowski. Na czê¶ci przedniej posiada on postaæ ukrzy¿owanego Chrystusa, a w medalionach litery alfabetu. Okazy takie znamy z terenu Rusi, a najbli¿sz± analogi± bêd± krzy¿e z Werbyczki i z Knia¿ej Góry, datowane na XI-XIII w. G. F. Korzuchina i A. A. Medwedewa po¶wiêci³y takim enkolpionom osobne artyku³y. A. A. Medwedewa zajmuje siê szczególnie tym rodzajem enkolpionów, które poza postaci± ukrzy¿owanego Chrystusa na czê¶ci frontowej, czê¶æ spodni± maj± zdobion± czarn± emali±. Publikowane przez ni± zabytki wykazuj± wiele podobieñstw z krzy¿ami z Drohiczyna, podanymi przez N. P. Awenariusa i K. Bo³sunowskiego. Jest niemal pewne, choæ autorzy o tym nie mówi±, ¿e enkolpiony Drohiczyna by³y tak¿e zdobione czarn± emali±. A. A. Medwedewa datuje publikowane przez siebie egzemplarze na pierwsze æwieræwiecze XIII w. i zaznacza, ¿e wyrób ich w pracowniach ruskich trwa do mongolskiego napadu. Daty podane dla tego rodzaju enkolpionów przez tê autorkê, w zupe³no¶ci pokrywaj± siê z dat± górnych warstw Drohiczyna.
Do drugiej grupy nale¿± krzy¿yki z kamienia (najczê¶ciej z ³upku), o równych ramionach, w przekroju kwadratowych, wiêkszych i mniejszych rozmiarów. W jednym z ramion maj± one prze-wiercony ma³y otworek. Cec[beeep]e je staranne wykonanie i dobre wyg³adzenie. Na tej podstawie mo¿na s±dziæ, ¿e s± one zapewne wytworem specjalnych pracowni. Krzy¿yki takie (Tabl. XLVI, l, 4) publikuje zarówno N. P. Awenarius, jak i K. Boisunowski. Kamienne okazy znamy z wielu stanowisk Rusi, jak z grodziska w Rajkach, Knia¿ej Górze i w Werbyczce, a tak¿e z Nowogrodu Wielkiego, datowane przewa¿nie na XI-XII w. W Nowogrodzie Wielkim wystêpuj± one w warstwach przypadaj±cych na XII—XIV w., przy czym najwiêksza ich ilo¶æ pochodzi z XII w. Maleñki nieregularnie wykonany krzy¿yk z ró¿owego kamienia zosta³ znaleziony w 1957 r. na stanowisku 3. Do omówienia pozosta³y jeszcze wykonane bardzo precyzyjnie krzy¿yki z czarnego ³upku, nie znane dot±d nigdzie poza Drohiczynem. Mamy tu sze¶æ takich krzy¿yków, reprezentuj±cych trzy ich odmiany. Do grupy pierwszej, reprezentowanej przez jeden okaz o wymiarach 2,2x2,2 cm nale¿y krzy¿yk równoramienny, o ramionach w przekroju czworok±tnych. Czê¶æ przedni± zdobi± linie ryte wzd³u¿ brzegu ramion i krzy¿uj±ce siê na ukos w czê¶ci ¶rodkowej (Tabl. XLVI, 7). Zabytek ten pochodzi z „Góry Zanikowej" z badañ powierzchniowych prowadzonych przez Z. Szmita. W drugiej grupie posiadamy trzy okazy o zaokr±glonych na koñcach ramionach, w jednym wypadku nieco zgrubia³ych, a wzd³u¿ brzegu ramion biegnie ryta linia. Wymiary ich wynosz±: 3,5x2,5; 3,2x2,3 i 3x2,2 cm (Tabl, XLVI, 9,12). Wreszcie do grupy trzeciej nale¿± dwa egzemplarze o ramionach zaokr±glonych, które w czê¶ci przedniej na ka¿dym z ramion i w ¶rodku maj± zag³êbienia, ongi¶ wype³nione emali±. Wymiary ich wynosz±: 4,7X3,5 i 4X3 cm (Tabl. XLVI, 6,11). Do wymienionych krzy¿yków z czarnego ³upku nie s± znane jakiekolwiek analogie. Medalion z wyobra¿eniem ¶w. Jerzego. W¶ród przedmiotów z Drohiczyna opublikowanych przez K. Bo³sunowskiego, znajduje siê tak¿e okr±g³y, niewielki medalion z wyobra¿eniem konnego rycerza w aureoli nad g³ow±. Medalion ten, przedstawiaj±cy ¶w. Jerzego zabijaj±cego smoka, odlany jest z br±zu. W czê¶ci górnej nosi on uszko do zawieszania. Analogii do wymienionego medalionu nie brak na terenie Rusi. W Nowogrodzie Wielkim w warstwach datowanych na prze³om XI i XII w. odkryto okr±g³y medalionik wykonany ze stopu o³owiu z cyn± o identycznym temacie. Porównuj±c to znalezisko z plakietk± z Drohiczyna widzimy, ¿e przy wielu podobieñstwach, tak w tematyce, jak i w plastycznym ujêciu, wystêpuj± pewne ró¿nice. Mianowicie ¶w. Jerzy ustawiony jest na medalioniku z Nowogrodu przeciwnie, ani¿eli na drohiczyñskiej plakietce. M. W. Sedowa, która opracowa³a nowogrodzk± plakietkê, wzmiankuje, ¿e analogiczny okaz do niej wyst±pi³ nad Ba³tykiem. Niestety jednak nie podaje ona bli¿szgo miejsca znalezienia. Do tej samej grupy nale¿y zaliczyæ miedzian± plakietkê z Riazania. Natomiast na medalionach z Ukrainy wyobra¿enie ¶w. Jerzego zwrócone jest, tak jak i w Drohiczynie, twarz± w lew± stronê. Takie ustawienie widzimy na okazach z grodziska Kry³o¶ w Haliczu, które O. Raticz datuje na XI-XIII w., oraz na dwu egzemplarzach z grodziska w Werbyczcea, datowanych identycznie. Z terenu Polski, jak dot±d, znana nam jest tylko jedna taka plakietka znaleziona we Wroc³awiu w warstwie datowanej na XII w. Wyobra¿enie ¶w. Jerzego na tej zawieszce zwrócone jest w tê sam± stronê, co i na egzemplarzu z Nowogrodu Wielkiego i Riazania. Rozpatruj±c wymienione medaliony zauwa¿amy, ¿e naj¶ci¶lejsze podobieñstwo istnieje pomiêdzy zawieszkami z Werbyczki i Halicza, a zawieszk± z Drohiczyna. Ró¿ni± siê one jednak potraktowaniem otoku. Medaliony z Werbyczki i Halicza otoczone s± wypuk³ym karbem, z Drohiczyna i Nowogrodu posiadaj± naciêcia (karbowania), a okaz z Wroc³awia ma otok pere³kowy. W ¶wietle wiêc przytoczonego materia³u widzimy, ¿e istnia³o kilka o¶rodków wyrobu omówionych medalionów. Uwydatniaj± siê jednak g³ównie dwa krêgi ró¿ni±ce, siê kierunkiem ustawienia ¶w. Jerzego. Kr±g pó³nocny z Nowogrodem i Riazaniem i po³udniowy z Drohiczynem, Haliczem i Werbyczk±. Medalion z Wroc³awia zdaje siê, w ¶wietle dzisiejszych badañ, byæ importem z terenów pó³nocnych.
Z kolei nale¿y zaj±æ siê przedmiotami, które ¶wiadcz± o ci±g³ym jeszcze prze¿ywaniu siê resztek kultu pogañskiego. Wszelkiego rodzaju zawieszki medalionowe, zoomorficzne i lunule, którym autorzy powszechnie przypisuj± magiczne znaczenie, zosta³y omówione w rozdziale po¶wiêconym ozdobom, gdy¿ w Drohiczynie zapewne spienia³y one g³ównie tê rolê, posiadaj±c obok niej byæ mo¿e i znaczenie magiczne. Tu nale¿y rozpatrzyæ jeszcze pozosta³e zawieszki i amulety.
Zawieszki w kszta³cie toporków. W Drohiczynie w czasie badañ w 1954 r. na stanowisku l zosta³a znaleziona zawieszka w kszta³cie miniaturowego toporka (96). Drugi taki okaz pochodzi ze znalezisk powierzchniowych (Tabl. XLVI, 10). Oba egzemplarze s± niezdobione, z zawieszkami i na¶laduj± w miniaturze formy du¿ych, u¿ytkowych toporów. Co do kszta³tu, wykonania i surowca, toporki ró¿ni± siê miêdzy sob±. Toporek z badañ 1954 r. ma ostrze wygiête ku do³owi i ¶ciête, wykonany jest niedbale ze stopu, prawdopodobnie cyny z o³owiem. Toporek z br±zu ze znalezisk powierzchniowych ma ostrze ³ukowato wygiête, zarówno ku górze jak i ku do³owi oraz bardzo staranne opracowanie. Miniaturowe toporki z Drohiczyna nie s± znaleziskiem odosobnionym, znamy je bowiem z terenu Polski, Skandynawii, Litwy i Rusi. P. Paulsen z okazji swego opracowania toporów, poda³ nie wolne od b³êdów, zestawienie miniaturowych toporków. Widzimy wiêc je na terenie Skandynawii ko³o Upsali i na Litwie ko³o Dangmale. Bardzo du¿a jednak ich ilo¶æ wystêpuje na Rusi, zw³aszcza w okolicach Permu, W³odzimierza i Czerkasów. Znany jest tak¿e miniaturowy toporek z Wiszgorodu, datowany na XI—XIII w. i z grodu w Bia³ej Wie¿y, datowany na XI w. Z grodziska w Knia¿ej Górze pochodzi równie¿ okaz miniaturowego toporka, datowanego przez B. A. Ko³czina na XI-XII w. Kilka egzemplarzy takich zawieszek pochodz±cych z Ukrainy, znajdujemy w zbiorach Choynowskich. Toporki znalezione na terenie Rusi posiada³ w swych zbiorach T. A. Chwojko. Podane przyk³ady toporków nie wyczerpuj± jednak wszystkich ruskich znalezisk. Najwiêksza ilo¶æ miniaturowych toporków przypada na ziemie dawnej Rusi, gdzie wystêpuj± one od terenów pó³nocnych a¿ do po³udniowych. Z Polski znamy tylko nieliczne ich egzemplarze. Miniaturowy zdobiony dwu stronnie toporek odkryto na grodzisku w Tumie pod £êczyc±, sk±d A. Nadolski datuje go na XII-XIII w., oraz w szkieletowym grobie zniszczonego cmentarzyska w Siemienicach, pow. Gostynin. Miniaturowe toporki s± przewa¿nie pokryte z obu stron ornamentem i reprezentuj± ró¿ne typy co do ukszta³towania tak ostrza, jak i obucha. Najwiêcej cech wspólnych pierwszy toporek z Drohiczyna ma z okazem z Wiszgorodu, który nie jest tak¿e zdobiony. Natomiast drugi drohiczyñski egzemplarz najbli¿szy odpowiednik co do kszta³tu, posiada W zdobionym zabytku z Siemienic, pow. Gostynin. S±dz±c z ilo¶ci znalezisk, za centrum miniaturowych toporków nale¿a³oby uwa¿aæ ziemie ruskie, a ich importami bêd± egzemplarze z Polski, Litwy i Skandynawii. Zreszt± na to zagadnienie zwróci³ ju¿ uwagê A. Nadolski. Omówione zawieszki w kszta³cie miniaturowych toporków s± powszechnie uznane przez uczonych za przedmioty zwi±zane z prze¿ytkiem pogañskiego kultu i w ten sam sposób t³umaczy siê przeznaczenie miniaturek z Drohiczyna.
Dzieki serdeczne za dotychczasowa pomoc i jesli ktos moglby cos dodac to bardzo prosze.
Tutaj by³a ma³a dyskusja o krzy¿ykach.
A tu jeszcze foto jednego, z Wielkich Moraw http://www.national-geographic.cz/detail.asp?id=1079
Pozdrawiam!
Vlasta
A tu jeszcze foto jednego, z Wielkich Moraw http://www.national-geographic.cz/detail.asp?id=1079
Pozdrawiam!
Vlasta
To jest wersja lo-fi g³ównej zawarto¶ci. Aby zobaczyæ pe³n± wersjê z wiêksz± zawarto¶ci±, obrazkami i formatowaniem proszê kliknij tutaj.